Sử dụng Methadone trong điều trị nghiện các chất ma túy dạng thuốc phiện

Việt Nam đã thực hiện thí điểm chương trình điều trị thay thế các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc methadone (gọi tắt là chương trình điều trị methadone) từ năm 2008 tại Hải Phòng và thành phố Hồ Chí Minh. Chương trình thí điểm cho thấy điều trị methadone rất hiệu quả trong việc kiểm soát nghiện heroin, và đã được chấp thuận để mở rộng dịch vụ ra các tỉnh, thành khác trong cả nước.

Mục tiêu và kết quả từ điều trị Methadone
Mục tiêu của điều trị duy trì bằng thuốc Methadone là giảm hoặc ngừng sử dụng bất hợp pháp heroin và các chất dạng thuốc phiện (CDTP) khác, cải thiện tình trạng sức khỏe, cuộc sống và tái hòa nhập cộng đồng ở những bệnh nhân đang điều trị, giảm lây truyền các bệnh lây truyền qua đường máu liên quan đến tiêm chích các CDTP, giảm nguy cơ tử vong liên quan đến sử dụng các CDTP; và giảm tội phạm liên quan đến sử dụng các CDTP.
Chương trình điều trị methadone đã minh chứng cho thấy tính hiệu quả tại Việt Nam. Một số kết quả bao gồm:
Việc sử dụng ma tuý trong số những người nghiện ma túy đã giảm từ 100% khi bắt đầu điều trị xuống còn 15,9% sau 24 tháng; Giảm nguy cơ lây truyền các bệnh qua đường máu như HIV và viêm gan B, C: 4 trong tổng số 956 người bệnh điều trị methadone chuyển thành HIV dương tinh sau 24 tháng điều trị methadone; Giảm tội phạm liên quan đến ma túy: Tỷ lệ người bệnh tự báo cáo có các hành vi vi phạm pháp luật đã giảm từ 40,8% xuống 1,34% sau 24 tháng điều trị; Mâu thuẫn với những thành viên trong gia đình và hàng xóm giảm từ 41% xuống còn 1% sau 1 năm; Tỷ lệ người bệnh có việc làm trước điều trị là 64,04% và sau 24 tháng điều trị là 75,9%.
Khi điều trị bằng methadone, điều quan trọng là phải chăm sóc sức khoẻ để làm giảm những tác dụng phụ của thuốc. Bệnh nhân methadone nên có chế độ ăn uống lành mạnh (với nhiều rau quả và trái cây), uống nhiều nước, tránh những thức uống có đường, vệ sinh răng miệng và duy trì hoạt động thể chất.

Ảnh minh họa. Nguồn internet.

Methadone và tác dụng trong việc cai nghiện
Methadone là một chất tổng hợp, đồng vận với CDTP; hấp thu tốt qua đường uống, có thời gian bán hủy dài, mặc dầu có sự khác biệt thời gian bán hủy huyết tương giữa các cá thể. Tác dụng của Methadone tương tự như Morphin và các CDTP khác
Các tác dụng của Methadone bao gồm: giảm đau, êm dịu, ức chế hô hấp và phê sướng. Mức độ phê sướng khi sử dụng Methadone bằng đường uống ít  hơn so với tiêm chích Heroin.
Các tác dụng khác bao gồm: hạ huyết áp, co đồng tử (thu hẹp đồng tử), giảm ho và giải phóng Histamin gây ngứa da. Các tác động lên hệ tiêu hóa bao gồm: giảm co bóp dạ dày, giảm nhu động ruột, tăng co thắt cơ tròn môn vị, tăng co thắt cơ Oddi, có thể gây co thắt đường mật. Tác động trên hệ nội tiết bao gồm làm giảm Hormon kích thích nang trứng (FSH) và giảm hormone kích thích hoàng thể (LH), tăng Prolactin, giảm hormone kích thích thượng thận (ACTH), giảm testosterone, tăng Hormon chống lợi niệu (ADH). Các chức năng nội tiết có thể trở lại bình thường sau 2-10 tháng sử dụng Methadone.
Các tác dụng ngoại ý của điều trị Methadone đường uống bao gồm: rối loạn giấc ngủ, nôn và buồn nôn, táo bón, khô miệng, tăng tiết mồ hôi, giãn mạch và ngứa, rối loạn kinh nguyệt ở phụ nữ, chứng vú to ở nam giới, suy giảm tình dục bao cả gồm liệt dương, giữ nước và tăng cân.
Hầu hết người đã sử dụng Heroin đều xuất hiện một số tác dụng ngoại ý khi sử dụng methadone. Khi điều trị ở liều ổn định, độ dung nạp tăng dần cho đến khi khi kỹ năng nhận thức và khả năng chú ý không còn bị ảnh hưởng. Triệu chứng táo bón, suy giảm tình dục, và đôi khi tăng tiết mồ hôi có thể vẫn tiếp tục gây khó chịu cho bệnh nhân trong suốt quá trình điều trị duy trì bằng Methadone.
Methadone có thể tan trong mỡ và gắn vào các mô trong cơ thể bao gồm phổi, gan, thận, lách, do đó, nồng độ Methadone tại các mô này cao hơn hẳn nồng độ Methadone trong máu. Vì vậy, Methadone sau đó được vận chuyển chậm từ các cơ quan này vào trong máu. Vì Methadone sử dụng đường uống có sinh khả dụng cao và thời gian bán hủy dài, có thể sử dụng liều uống hàng ngày để điều trị.
Methadone được chuyển hóa chủ yếu tại gan qua hệ thống men Cytochrome P450. Khoảng 10% liều Methadone uống được đào thải ra khỏi cơ thể dưới dạng không đổi. Phần còn lại được chuyển hóa và các sản phẩm chuyển hóa (hầu hết không có tác động) được thải trừ qua nước tiểu và phân. Methadone cũng được bài tiết qua mồ hôi và nước bọt.

Ảnh minh họa. Nguồn suckhoedoisong.vn

Hội chứng cai chất dạng thuốc phiện
Các dấu hiệu và triệu chứng của hội chứng cai các CDTP bao gồm lo âu, dễ cáu giận, bồn chồn, sợ hãi, đau cơ và đau bụng, ớn lạnh, buồn nôn, tiêu chảy, ngáp, chảy nước mắt, nổi da gà, vã mồ hôi, ngạt mũi, sổ mũi và chảy nước mũi, mệt mỏi toàn thân và mất ngủ. Các dấu hiệu và triệu chứng này thường xuất hiện sau khi ngừng sử dụng CDTP trong khoảng thời gian tương đương 2-3 lần thời gian bán hủy. Tương ứng khoảng 36-48 giờ đối với CDTP có thời gian bán hủy dài như Methadone và 6-12 giờ đối với CDTP có thời gian bán hủy ngắn như heroin và morphin.
Sau khi ngừng sử dụng heroin, các triệu chứng đạt đỉnh điểm trong khoảng từ 2-4 ngày, và hầu hết các triệu chứng thực thể của hội chứng cai sẽ mất hết sau 7 ngày. Thời gian xuất hiện hội chứng cai của methadone dài hơn và có thể kéo dài từ 5-21 ngày. Sau giai đoạn đầu, hay giai đoạn cấp tính này của hội chứng cai, có thể có giai đoạn hội chứng cai kéo dài tiếp theo. Trong giai đoạn kéo dài tiếp theo này bệnh nhân cảm thấy mệt mỏi, khó chịu. Các cơn thèm nhớ mãnh liệt các CDTP có thể xuất hiện theo chu kỳ trong giai đoạn này.
Hội chứng cai hiếm khi đe dọa tính mạng bệnh nhân. Tuy nhiên việc chịu đựng cho đến khi kết thúc hội chứng cai là rất khó khăn với hầu hết người bệnh. Hôị chứng cai methadone nếu không được điều trị người bệnh có thể cảm nhận là khó chịu hơn so với hội chứng cai heroin chính vì bản chất kéo dài hơn của hội chứng cai methadone.
Các yếu tố được xác định là có thể ảnh hưởng đến mức độ trầm trọng của hội chứng cai bao gồm thời gian sử dụng các CDTP, tình trạng sức khỏe, yếu tố tâm lý ví dụ như các lý do phải cai hoặc sợ hãi phải trải qua hội chứng cai. Hội chứng cai Buprenorphin thể hiện dường như nhẹ hơn so với các CDTP khác.
Một vài lưu ý
Ở những người được điều trị Methadone bằng đường uống với liều có kiểm soát thì sự xuất hiện tác dụng ngoại ý dài hạn là không đáng kể. Methadone không gây hại cho bất cứ cơ quan quan trọng nào của cơ thể. Các tác dụng ngoại ý có thể xuất hiện ít tác hại hơn so với các nguy cơ của sử dụng rượu, thuốc lá và các CDTP bất hợp pháp khác. Nguy cơ lớn nhất liên quan đến Methadone là quá liều. Nguy cơ quá liều đặc biệt cao trong giai đoạn dò liều Methadone hoặc khi Methadone được sử dụng cùng với các thuốc an thần khác. Thời gian xuất hiện tác động muộn và thời gian bán hủy kéo dài làm cho quá liều methadone khó phát hiện, tác động của ngộ độc Methadone có thể đe dọa tính mạng người bệnh nhiều giờ sau khi uống thuốc. Vì nồng độ methadone tăng dần khi sử dụng liều liên tục trong quá trình khởi liều điều trị, hầu hết các trường hợp tử vong trong giai đoạn này xảy ra vào ngày thứ 3 hoặc thứ 4 sau khi bắt đầu điều trị.

Hà Anh (T/h từ FHI Vietnam, Vaac.gov.vn)