Rượu cần được người Mường sử dụng trong các dịp lễ tết, mừng chiến thắng, nhà mới, năm mới khi các thành viên trong gia đình quây quần bên nhau hoặc có sự hiện diện, chung vui của quan khách, bạn bè. Vừa thưởng thức vị ngọt ngon của rượu cần vừa đắm mình trong tiếng cồng chiêng trầm hùng, hào sảng và những vòng xòe, điệu múa truyền thống đã trở thành nét đặc sắc trong văn hóa của người Mường hàng nghìn năm nay.

Nguyên liệu vô cùng quan trọng của nghề nấu rượu và ủ rượu cần truyền thống là men rượu. Men quả là một hỗn hợp đặc biệt của bột gạo nếp hoặc bột ngô nếp, quả ớt cay, củ riềng, lá trầu không, lá quế, vỏ cây mun, lá cây dáy rừng, lá ổi,... Hầu hết các nguyên liệu này đều có tính cay nồng, tạo độ ngọt.

Các nguyên liệu được người Mường giã nhuyễn dùng để làm men quả.

Hỗn hợp được trộn đều và vo viên thành hình tròn như quả trứng gà so nên người Mường gọi men này là men quả. Sau khi vo viên, mỗi quả men được lăn qua một lớp vỏ trấu sạch. Mỗi quả men này sẽ được đặt lên trên sàng hoặc dần và phơi khô trong bóng râm, nơi khô thoáng, sạch sẽ.

Nếu như men quả là gia vị quyết định chất lượng, độ thơm ngon của rượu thì cơm rượu (gạo, sắn) là nguyên liệu chính tạo nên rượu. Người Mường ở Nho Quan dùng hai loại lương thực chủ yếu để nấu rượu là sắn và gạo.

Men quả được lấy ra đủ số lượng, bóc hết lớp vỏ trấu bên ngoài, giã hoặc nghiền nát thành bột mịn nhất có thể. Sau đó, cơm rượu đã nguội thì rắc đều bột men, trộn đều cơm và men, hỗn hợp này được cho vào ủ trong thúng. Thời gian ủ sẽ phụ thuộc vào nhiệt độ của môi trường xung quanh. Nếu vào mùa hè, thời gian ủ nhanh hơn, khoảng 2-4 ngày. Nếu vào mùa đông thì thời gian ủ lâu hơn, khoảng 5 – 7 ngày. Vì vậy, vào mùa đông, thúng ủ cơm rượu phải đặt bên cạnh bếp lửa để gia tăng nhiệt độ bên ngoài, thúc đẩy quá trình lên men của cơm rượu.

Cơm rượu đủ tuổi men được đổ vào nồi nấu rượu, nồi có nhiều kích thước khác nhau, nồi 5 lít, 10 lít, 20 lít, nồi 30 lít, nồi 40 lít hoặc nồi 50 lít. Nồi hồm là dụng cụ trung gian, kết nối giữa nồi đựng cơm rượu và xanh đựng nước, hơi rượu ngưng tụ dưới tác động của nhiệt phía dưới, bốc hơi lên gặp lạnh thì ngưng tụ thành giọt nước. Nồi hồm thường làm bằng thân cây như cây sung, cây dừa, cây cau.

Mỗi nồi rượu (thường là nấu từ 10 kg gạo) sẽ lấy khoảng 10 lít với độ rượu trung bình là 35-40. Khi nào lấy đến 9 lít rượu thì người ta thử, nếu rượu vẫn còn đậm vị thì lấy đủ 10 lít. Nếu muốn lấy rượu nhẹ thì lấy thêm khoảng 2 lít nữa. Rượu gạo ngon, ngọt, đậm vị và hương thơm dịu. Rượu sắn có vị hơi đắng và nồng.

Với các nghệ nhân sành rượu, chỉ cần ngửi mùi thơm từ nồi nấu rượu họ cũng có thể đánh giá được độ ngon, độ nặng của rượu.

Rượu cần được người Mường sử dụng trong các dịp lễ tết, mừng chiến thắng, nhà mới, năm mới khi các thành viên trong gia đình quây quần bên nhau hoặc có sự hiện diện, chung vui của quan khách, bạn bè.

Cùng với cồng chiêng, rượu cần được coi là nét văn hóa đặc sắc của đồng bào Mường. Và ủ rượu cần cũng trở thành một di sản văn hóa quý báu./.