Sự kết tinh, hội tụ và tỏa sáng hệ giá trị văn hóa dân tộc trong Cách mạng Tháng Tám thể hiện ở các khía cạnh sau.

Thứ nhất, lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc, khát vọng tự do, độc lập, tinh thần tự lực cánh sinh “đem sức ta mà tự giải phóng cho ta” đã bùng cháy mãnh liệt và tỏa sáng, làm nên thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám.

Dân tộc Việt Nam ta vốn có lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự lập, tự cường, tinh thần độc lập tự chủ, dũng cảm, kiên cường, sẵn sàng và quyết tâm vượt qua mọi khó khăn, thử thách. Những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc đã được kết tinh, hội tụ và tỏa sáng mãnh liệt trong Cách mạng Tháng Tám. Giữa lúc vận mệnh của dân tộc như “ngàn cân treo sợi tóc”, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định mạnh mẽ khát vọng tự do, độc lập của dân tộc trong “Thư kêu gọi” của Người đúng vào thời điểm lịch sử thiêng liêng của Cách mạng Tháng Tám. Theo lời kể của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, sau mấy chục năm bôn ba gian khổ khắp nơi trên thế giới để tìm đường cứu nước, cứu dân, Bác Hồ đã khẳng định ý chí sắt đá quyết tâm giành tự do, độc lập của Người và cũng là khát vọng mãnh liệt của cả dân tộc Việt Nam trong Cách mạng Tháng Tám: “Lúc này thời cơ thuận lợi đã tới, dù hy sinh tới đâu, dù phải đốt cháy cả dãy Trường Sơn cũng phải kiên quyết giành cho được độc lập”.

Ngày 13/8/1945, trong “Lệnh khởi nghĩa” (Quân lệnh số 1 của Ủy ban khởi nghĩa) được ban bố, ở thời điểm lịch sử lúc đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kêu gọi tinh thần tự lập, tự cường, ý chí sắt đá, sẵn sàng hy sinh tất cả, bằng mọi giá, phải quyết tâm giành cho được tự do, độc lập của toàn thể nhân dân Việt Nam: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy, đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”.

Thứ hai, tinh thần đại đoàn kết, ý thức cộng đồng gắn kết “cá nhân-gia đình-làng xã-Tổ quốc” tạo nên sức mạnh nội sinh vĩ đại của dân tộc để vùng lên giành chính quyền.

Để có sức mạnh chế ngự thiên tai, chiến đấu và chiến thắng giặc ngoại xâm hung hãn, dân tộc ta luôn luôn yêu thương, đùm bọc lẫn nhau với tinh thần cố kết cộng đồng, khi đất nước lâm nguy thì muôn người như một, đoàn kết gắn bó, có ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân-gia đình-làng xã-Tổ quốc như người xưa đã đúc kết trong hàng nghìn năm lịch sử: “Nhiễu điều phủ lấy giá gương/ Người trong một nước phải thương nhau cùng”; “Một con ngựa đau, cả tàu không ăn cỏ”; “Bầu ơi thương lấy bí cùng/ Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn”; “Lá lành đùm lá rách”; “Thương người như thể thương thân”... Truyền thống đoàn kết, gắn bó, yêu thương, đùm bọc lẫn nhau để “cộng sinh”, “cộng cảm” và “cộng mệnh” đã tạo nên hệ sinh thái tinh thần đặc biệt về sức mạnh đoàn kết to lớn của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Trong Cách mạng Tháng Tám, mạch nguồn sức mạnh vĩ đại này đã được phát huy cao độ, đúng thời điểm. Trong vòng 20 ngày, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ, với sức mạnh tổng hợp vô địch của khối đại đoàn kết toàn dân tộc, nhân dân ta đã nhất tề đứng lên, muôn người như một, vùng lên đấu tranh giành lại tự do, độc lập cho dân tộc.

Tại Thủ đô Hà Nội, ngày 19/8/1945, hàng vạn quần chúng nhân dân nội, ngoại thành xuống đường biểu dương lực lượng dưới sự hỗ trợ của các đội tự vệ chiến đấu, lần lượt chiếm Phủ Khâm sai Bắc Kỳ, Sở Cảnh sát trung ương, Sở Bưu điện, Trại Bảo an binh... và đến tối cùng ngày đã làm chủ tình hình toàn thành phố. Theo đó, trong những ngày cuối tháng 8-1945, hầu hết địa phương trong cả nước, đặc biệt tại các thành phố lớn như Sài Gòn, Huế đã tiến hành chiếm các công sở, giành chính quyền về tay nhân dân.

Thứ ba, lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý, “dĩ đức báo oán”, đem lại hòa bình lâu dài cho dân tộc.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ, toàn dân ta đứng lên đấu tranh giải phóng dân tộc, đem lại cuộc sống tự do, độc lập cho nhân dân. Đó là đỉnh cao của tinh thần nhân ái, yêu thương nhân dân, lo lắng cho số phận nhân dân, kiên quyết đạp tan xiềng xích nô lệ do thực dân Pháp và phong kiến, tay sai, lập nên Nhà nước cách mạng của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.

Trong bản Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã vạch trần tội ác dã man, vô nhân đạo của thực dân Pháp, phát xít Nhật và phong kiến, tay sai: “Chúng lập ra nhà tù nhiều hơn trường học. Chúng thẳng tay chém giết những người yêu nước thương nòi của ta. Chúng tắm các cuộc khởi nghĩa của ta trong những bể máu...”. Tuy nhiên, với tinh thần nhân đạo, khoan dung, vị tha, rộng lượng, nhân dân ta chẳng những không trả thù chúng, mà trái lại, vẫn đối xử nhân đạo với kẻ bại trận, như Bác Hồ đã khẳng định: “Đối với người Pháp, đồng bào ta vẫn giữ một thái độ khoan hồng và nhân đạo. Sau cuộc biến động ngày 9 tháng 3, Việt Minh đã giúp cho nhiều người Pháp chạy qua biên thùy, lại cứu cho nhiều người Pháp ra khỏi nhà giam Nhật và bảo vệ tính mạng, tài sản cho họ”.

Thứ tư, tinh thần sáng tạo, linh hoạt, mềm dẻo, tận dụng thời cơ, biến thách thức thành cơ hội, tạo nên sức mạnh tổng hợp quốc gia bằng sự kết hợp sức mạnh của dân tộc với sức mạnh thời đại.

Trong diễn biến sôi động, khẩn trương của Cách mạng Tháng Tám, Đảng và Bác Hồ đã kết hợp sức mạnh của phong trào yêu nước, đại đoàn kết của toàn dân tộc Việt Nam và sức mạnh thời đại (là sự ủng hộ của các nước đồng minh chống phát xít và nhân dân tiến bộ, yêu chuộng hòa bình trên toàn thế giới).

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu cao tư thế chính nghĩa, chân lý lẽ phải của dân tộc ta, một dân tộc đã nhiều năm “gan góc” chống ách nô lệ của thực dân Pháp, “gan góc” đứng về phe Đồng minh chống phát xít, nay lại đang quyết tâm làm cách mạng giành lại tự do, độc lập cho dân tộc, sáng lập nên một nhà nước mới là nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa-nhà nước đại diện cho quyền và lợi ích chân chính, hợp pháp của nhân dân Việt Nam. Bác Hồ tuyên bố: “Một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ của Pháp hơn 80 năm nay, một dân tộc đã gan góc đứng về phe Đồng minh chống phát xít mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do! Dân tộc đó phải được độc lập!”; đồng thời nêu rõ quyết tâm: “Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy!”.

Trong thời đại Hồ Chí Minh, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân ta đã kế thừa tinh hoa giá trị văn hóa dân tộc trong Cách mạng Tháng Tám, tiếp tục phát huy, sáng tạo, bổ sung, làm mới thêm những giá trị văn hóa cách mạng, tạo tiền đề tinh thần vững chắc cho sự ổn định và phát triển. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Động lực và nguồn lực phát triển quan trọng của đất nước là khơi dậy mạnh mẽ tinh thần yêu nước, ý chí tự cường dân tộc, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc và khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc”.

“Tinh thần yêu nước”, “ý chí tự cường dân tộc” và “sức mạnh đại đoàn kết dân tộc” là 3 bậc thang cao nhất trong hệ giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam. Những giá trị văn hóa dân tộc đó đã được kết tinh, hội tụ trong Cách mạng Tháng Tám và liên tục tỏa sáng trong đời sống tinh thần của dân tộc từ năm 1945 cho đến ngày nay. Việc giữ gìn, kế thừa, vận dụng và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong Cách mạng Tháng Tám có ý nghĩa to lớn để toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta tiếp tục nêu cao tinh thần độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường, đổi mới, sáng tạo, phát huy tinh thần đoàn kết nhất trí, chung sức đồng lòng, tranh thủ tối đa thời cơ, thuận lợi, đẩy lùi khó khăn, kết hợp sức mạnh của dân tộc với sức mạnh thời đại để đất nước vững bước tiến vào kỷ nguyên phát triển giàu mạnh, thịnh vượng.