Từ độc thoại đến đối thoại

Trong dòng chảy phát triển của nghệ thuật Việt Nam, quan niệm về vai trò của công chúng đã có những thay đổi mang tính bước ngoặt. Nếu trước đây, tác phẩm nghệ thuật thường được xem là tiếng nói độc thoại của nghệ sĩ, thì ngày nay, nó đã trở thành điểm khởi đầu cho một cuộc đối thoại rộng lớn.

Sự phát triển của các nền tảng mạng xã hội, sự ra đời của các không gian nghệ thuật độc lập và đặc biệt, một thế hệ công chúng mới trẻ trung, ham học hỏi và cởi mở hơn đã phá vỡ bức tường vô hình giữa xưởng vẽ và đời sống.

Nghệ thuật không còn chỉ gói gọn trong bảo tàng hay gallery. Nó xuất hiện trong những không gian đa dạng, từ khu tổ hợp sáng tạo đến các dự án nghệ thuật công cộng, thậm chí là không gian số. Chính sự dịch chuyển này đã kéo nghệ sĩ và công chúng lại gần nhau.

Nghệ sĩ giờ đây chủ động lắng nghe, quan sát, thậm chí mời gọi công chúng tham gia vào quá trình sáng tạo của mình. Như vậy, công chúng đã trở thành một phần của nghệ thuật, tham gia vào hệ sinh thái phức hợp, đồng sáng tạo.

Cách đây vài năm, dự án nghệ thuật Rồng rắn lên của nghệ sĩ Ưu Đàm Trần Nguyễn được thực hiện với sự phối hợp của hàng trăm người đi xe máy ở TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội, tạo nên một sắp đặt lớn với những chiếc xe máy và hệ thống ống pô liên tục thổi căng những "con rắn" được khâu từ các túi nhựa dùng một lần.

Tác phẩm đã chứng minh rằng, nghệ thuật đương đại có thể được kiến tạo từ chính hơi thở và sự vận động của đời sống xã hội, với công chúng là một chủ thể sáng tạo tích cực.

Nhiều triển lãm gần đây tại Trung tâm Nghệ thuật đương đại Vincom (VCCA) như Thủy triều cảm xúc hay các không gian trải nghiệm nghệ thuật đa phương tiện, triển lãm trong Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội... cũng cho thấy xu hướng này. Bằng cách sử dụng công nghệ tương tác, ánh sáng và âm thanh, các nghệ sĩ tạo ra một môi trường mời gọi khán giả bước vào, chạm vào, cảm nhận và trở thành một phần của không gian nghệ thuật, thay vì chỉ quan sát qua lớp kính.

Khi công chúng đồng sáng tạo

Ngày nay, những trăn trở, suy tư, nhiều vấn đề của xã hội đương đại mà công chúng quan tâm ngày càng được phản chiếu rõ nét trong các thực hành nghệ thuật. Nghệ sĩ không thể đứng ngoài xã hội. Họ là những chiếc "ăng-ten" nhạy cảm, thu nhận tín hiệu của đời sống. Một tác phẩm có thể rất cao siêu về mặt kỹ thuật, nhưng nếu không chạm được vào mối bận tâm hay cảm xúc nào đó của khán giả, sẽ khó có sức sống bền bỉ.

Vai trò của người giám tuyển hay các đơn vị tổ chức nghệ thuật hiện nay không chỉ là trưng bày tác phẩm, mà đang bắc những nhịp cầu kết nối nghệ sĩ - công chúng. Trên thực tế đời sống nghệ thuật hiện nay, bên cạnh triển lãm, giới thiệu, trưng bày tác phẩm đơn thuần, ngày càng có nhiều hoạt động bên lề như trò chuyện nghệ sĩ, workshop, tour tham quan có hướng dẫn... Tất cả đều nhằm mở ra không gian đối thoại, giúp công chúng hiểu hơn về ngôn ngữ của nghệ sĩ và ngược lại giúp nghệ sĩ lắng nghe được những phản hồi chân thực từ công chúng.

Giám tuyển, nhà nghiên cứu Nguyễn Như Huy trong nhiều bài viết của mình cũng nhấn mạnh về việc xây dựng một hệ sinh thái nghệ thuật. Theo ông, hệ sinh thái này chỉ có thể bền vững khi mọi thành tố, bao gồm nghệ sĩ, giám tuyển, nhà sưu tập, đặc biệt là công chúng, đều tham gia một cách chủ động. Nên hiểu công chúng không phải người tiêu thụ cuối cùng mà là đối tác trong hành trình của nghệ sĩ. Sự phản hồi, chất vấn và cả hoài nghi của họ đều là những yếu tố cần thiết để thúc đẩy nghệ thuật đi lên.

Tuy nhiên, mối quan hệ cộng sinh này đặt ra không ít thách thức. Về phía nghệ sĩ, có một lằn ranh mong manh giữa đối thoại với công chúng và chạy theo thị hiếu đám đông. Nghệ thuật đích thực luôn cần sự độc lập, dấn thân và đôi khi là cả sự gai góc, không theo lối mòn. Việc giữ vững bản sắc sáng tạo trong khi vẫn mở lòng đón nhận tương tác từ bên ngoài đòi hỏi ở nghệ sĩ bản lĩnh và sự tỉnh táo.

Về phía công chúng, ngoài tình yêu nghệ thuật, còn cần có sự cởi mở và một nền tảng kiến thức nhất định. Thưởng thức nghệ thuật đương đại không chỉ "xem" mà cần quá trình "hiểu", giải mã và liên tưởng. Trong bối cảnh này, việc giáo dục nghệ thuật đối với công chúng cũng cần đặt ra.

Theo các nhà nghiên cứu, nghệ thuật Việt Nam đang trong giai đoạn phát triển sôi động và đầy hứa hẹn. Sức sống của nghệ thuật hôm nay không chỉ được đo bằng tài năng của người sáng tạo mà còn bằng sự tham gia, hưởng ứng và đối thoại của cộng đồng. Đặt ra mối liên hệ, nâng cao vai trò cộng sinh giữa nghệ sĩ và công chúng là cách tạo dựng hệ sinh thái nghệ thuật đương đại phát triển lành mạnh, bền vững.