Thực tế, những thách thức này không chỉ thử thách sự sáng tạo của người làm phim mà còn đặt ra câu hỏi lớn về cách dòng phim chiến tranh tìm được chỗ đứng vững chắc trong thị trường hiện nay.

Rào cản từ cơ chế phát hành

Nhìn lại, năm 2023, Đào, phở và piano (đạo diễn Phi Tiến Sơn) từng tạo nên một "cơn sốt", mở đường cho sự trở lại của dòng phim lịch sử, chiến tranh sau nhiều năm lép vế trên thị trường điện ảnh. Thế nhưng dù được khán giả đón nhận, bộ phim vẫn không thể tạo nên doanh thu lớn.

Trong quan sát của NSƯT Bùi Trung Hải (đạo diễn thứ 2, đồng thời là quay phim chính của bộ phim chiến tranh nổi tiếng Hà Nội 12 ngày đêm), Đào, phở và piano là tác phẩm mở màn cho loạt phim lịch sử, chiến tranh được quan tâm gần đây. Bộ phim bất ngờ gây sốt khi được một tài khoản đăng tải tự phát trên mạng xã hội TikTok, đã tạo thành phong trào quan tâm sôi nổi, nhưng vì thiếu cơ chế phát hành phù hợp nên không thể biến hiệu ứng thành doanh thu tương xứng.

Đến năm 2025, Mưa đỏ lại cho thấy một bức tranh hoàn toàn khác. Cũng thuộc dòng phim lịch sử, chiến tranh, cũng do một Hãng phim Nhà nước đầu tư và sản xuất, nhưng bộ phim là minh chứng cho một cách làm mới, khi vượt qua mọi rào cản trong đầu tư, phát hành, truyền thông để phá vỡ định kiến, trở thành hiện tượng phòng vé.

Theo đó, đơn vị đầu tư và sản xuất bộ phim, cụ thể là Điện ảnh Quân đội nhân dân với sự lãnh đạo của Bộ Quốc phòng, đã giải quyết triệt để các rào cản: Lựa chọn đối tác phát hành, xây dựng cơ chế chia lợi nhuận, triển khai chiến dịch quảng bá bài bản không thua kém phim tư nhân. Nhờ đó, lần đầu tiên một tác phẩm Nhà nước đặt hàng thực sự bước ra thị trường và cạnh tranh sòng phẳng.

Theo đạo diễn Bùi Trung Hải, nếu Đào, phở và piano được quảng bá và phát hành với sự hậu thuẫn cơ chế như Mưa đỏ, doanh thu chắc chắn cũng sẽ ấn tượng. "Đào, phở và piano phản ánh rất rõ cơ chế phát hành phim Nhà nước ở ta hiện nay. Ngay cả khi có phim chất lượng, được chú ý, cũng không có cơ chế thuận lợi để tạo doanh thu. Rào cản quá lớn, khiến phim không thể chiếu rộng rãi, mà chỉ chiếu rộng rãi mới có doanh thu" - ông nhấn mạnh.

Trước đây, phim Nhà nước đặt hàng thường không tính đến doanh thu. Nhiều tác phẩm không được chiếu rộng rãi, dù là những phim có chất lượng tốt, thậm chí không dễ vượt qua về nghệ thuật. Và cách hiểu sai, không toàn diện về việc sản xuất, phát hành phim Nhà nước đã dẫn đến việc Hãng phim Truyện Việt Nam - vốn là nơi có truyền thống làm phim hàng đầu Việt Nam, từng sản xuất rất nhiều phim có giá trị nghệ thuật cao - hiện nay không nhận được sự quan tâm đúng mức.

Rõ ràng, sự thành công của Mưa đỏ không chỉ nằm ở chất lượng nghệ thuật, mà còn ở việc cơ chế được tháo gỡ. Nó chứng minh rằng, nếu có tầm nhìn: Đầu tư đúng mức, tổ chức phát hành, quảng bá bài bản, phim lịch sử, chiến tranh do Nhà nước đặt hàng, do hãng phim Nhà nước sản xuất, hoàn toàn có thể tạo hiệu ứng mạnh mẽ trên thị trường.

Muôn vàn thách thức

Ở góc độ khác, phim lịch sử, chiến tranh còn chịu muôn vàn thách thức trong suốt quá trình làm phim. Đạo diễn Bùi Trung Hải cho biết, khó khăn lớn nhất chính là những đòi hỏi đặc thù về khí tài và vũ khí quân sự. Không có sự phối hợp từ lực lượng quân đội, thì hầu như phim không thể tiến hành, bởi các phương tiện chiến đấu trong phim lịch sử đa phần đã cũ, nhiều loại phải cải tạo, thay thế, thậm chí phục dựng lại để đáp ứng yêu cầu quay.

Từ trải nghiệm làm phim Hà Nội 12 ngày đêm, ông Hải kể: Để miêu tả được các khía cạnh của cuộc chiến 12 ngày đêm này, đoàn làm phim đã phải nỗ lực tột bậc. Với một kinh phí eo hẹp, họ không thể hoàn toàn chủ động trong việc sử dụng các khí tài quân sự, gắn với những cảnh như các trận địa tên lửa của Hà Nội với hàng loạt tên lửa SAM-2 được phóng lên liên tục; các máy bay MIG-21 cất cánh, hạ cánh trong các điều kiện không chuẩn mực tại các sân bay dã chiến, không đèn đường băng, dùng hàng người cầm đuốc để làm chuẩn để cất cánh; sân bay bị ném bom, máy bay MIG đang đà hạ cánh phải phanh gấp ngay trước hố bom,...

"Tất cả những sự phức tạp đó đã xảy ra trong cuộc chiến 12 ngày đêm năm 1972, nhưng rất khó thực hiện trong thời bình do không đảm bảo an toàn cho phi công và khí tài rất đắt tiền…" - ông Hải bày tỏ - "Để thực hiện được những cảnh quay đó thực sự là một nỗ lực vô cùng lớn của đoàn làm phim cùng với sự giúp đỡ rất hiệu quả của Quân chủng Phòng không - Không quân".

Bên cạnh đó, bối cảnh của phim chiến tranh cũng luôn là một thách thức đối với người trong cuộc. Bối cảnh những tòa nhà, khu dân cư, bệnh viện, những trận địa… bị đổ nát, bị phá vỡ do bom đạn... cũng sẽ rất tốn kém và rất khó khăn để tạo dựng, hoặc cải tạo cho phù hợp.

"Với phim Hà Nội 12 ngày đêm, đoàn làm phim đã phải rất kỳ công chờ đợi một dãy phố lớn ở Hà Đông bị giải tỏa để có thể cải tạo thành bối cảnh phố Khâm Thiên bị bom B-52 đánh trúng" - ông nhớ lại - "Ngoài ra, những cảnh chiến tranh khốc liệt trong phim thường sử dụng chất nổ, xăng để tạo hiệu quả về bom mìn, đạn pháo. Thực hiện những cảnh này phải có độ chuyên nghiệp rất cao để đảm bảo an toàn, không gây thương tích cho diễn viên".

Ở góc độ kỹ thuật, theo ông Hải, để đạt được tác động mạnh đối với người xem và thể hiện được diễn biến thực tế của cuộc chiến trên không, Hà Nội 12 ngày đêm khi đó đã lần đầu tiên sử dụng những kỹ thuật tiên tiến trong điện ảnh nước nhà như âm thanh vòm lập thể (surround sound), cùng với kỹ xảo vi tính (CGI).

Khoảng cuối những năm 1990, kỹ xảo vi tính CGI còn rất hiếm và rất đắt, trong khi kinh phí của đoàn phim rất hạn hẹp. Để thực hiện được những cảnh quay kỹ xảo, đoàn làm phim trải qua vô vàn khó khăn. Cuối cùng, nhờ nỗ lực của đạo diễn Bùi Đình Hạc, các cảnh quay kỹ xảo này may mắn được Trường Đại học Điện ảnh Sydney (Australia) giúp đỡ thực hiện với mức giá phải chăng và chất lượng khá tốt.

Những khó khăn này cho thấy, cần nhiều yếu tố để một bộ phim lịch sử, chiến tranh thực sự thành công. Trước hết, người làm phim phải tâm huyết, đồng thời nắm vững yêu cầu của thể loại. Bởi lẽ, phim lịch sử, chiến tranh phải đúng lịch sử. Các yếu tố từ diễn biến chung, độ xác thực của các sự kiện, quy mô trận chiến, tác động xã hội, quốc tế… cho tới tâm lý nhân vật, phục trang, bối cảnh, vũ khí… đều phải phù hợp với thời kỳ đó, không thể làm tùy ý.

Ngoài ra, chất lượng sáng tác đóng vai trò quan trọng. Người làm phim cần tạo ra những cái nhìn mới, những cấu trúc kể chuyện mới, và thể hiện quan điểm của mình về sự kiện lịch sử. Tất cả phải bắt đầu từ quá trình sáng tạo của người làm phim, nhằm tạo nên một câu chuyện xúc động, một cấu trúc mới, vừa thu hút, vừa làm cho khán giả có nhận thức đúng đắn, có cảm nhận sâu sắc về sự kiện được tái hiện./.