Nằm trong khuôn khổ Festival Thăng Long – Hà Nội, hội thảo “Ứng dụng Di sản trong Sáng tạo” diễn ra tại không gian Văn Miếu – Quốc Tử Giám đã trở thành điểm hội tụ của các học giả, nghệ sĩ và nhà sáng tạo, cùng đối thoại về một vấn đề cốt lõi: Làm sao để di sản không chỉ được lưu giữ trong bảo tàng, mà còn bước vào đời sống hiện đại như một nguồn năng lượng sáng tạo?

Hội thảo này cũng là hoạt động khởi đầu cho đề án “Đổi mới với Tôn trọng” (Change with Respect), một sáng kiến nhằm thiết lập một khung hợp tác công bằng và có đạo đức giữa nghệ nhân, nhà thiết kế và cộng đồng sáng tạo tại Việt Nam. Sự kiện đã thu hút đông đảo sinh viên, nhà nghiên cứu và công chúng quan tâm, cho thấy mối quan tâm lớn của xã hội đối với việc đưa giá trị truyền thống vào dòng chảy văn hóa đương đại.

Buổi thảo luận đã tập trung làm rõ 4 vấn đề quan trọng, tạo nên bức tranh tổng thể về mối quan hệ phức tạp nhưng cũng đầy tiềm năng giữa truyền thống và sáng tạo đương đại: Tư duy bảo tồn: Từ “tĩnh” sang “động”; Đặt cộng đồng nghệ nhân vào vị trí trung tâm; Vấn đề sở hữu trí tuệ và tính công bằng; và Thực hành sáng tạo có trách nhiệm.

Tại hội thảo, các chuyên gia cho rằng, để di sản có thể tạo ra giá trị sáng tạo, nó không thể là một hiện vật tĩnh, mà phải là một thực thể sống, vận động.

TS. Mai Thị Hạnh – Phó Trưởng khoa Công nghiệp Văn hóa và Di sản, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật (ĐHQGHN), nhấn mạnh sự cấp thiết của "bảo tồn trong trạng thái động gắn liền với sáng tạo": "Rõ ràng trong thực tiễn và trong cả nghiên cứu người ta đang có một sự thay đổi trong tư duy và nhận thức về cái được gọi là bảo tồn di sản. Từ chỗ bảo tồn được coi như là một cái việc đóng khung di sản, trưng bày, nhìn ngắm, thì hiện nay, phong trào mà tôi vừa phác thảo ra, cho thấy có một sự thay đổi mang tính bước ngoặt trong câu chuyện con người đương đại và cả các nhà nghiên cứu, họ đang kéo dài quan điểm về bảo tồn."

Quan điểm này thách thức phương pháp bảo tồn truyền thống, kêu gọi việc tích hợp di sản vào các hoạt động sáng tạo, ứng dụng thực tiễn để di sản tự làm mới và tồn tại trong bối cảnh xã hội hiện đại.

Việc "bảo tồn động" đòi hỏi di sản phải được tiếp cận như một nguyên liệu sống, liên tục được thử nghiệm, tái tạo và biến đổi, thay vì chỉ là đối tượng để chiêm ngưỡng. Điều này là chìa khóa để di sản thoát khỏi khuôn khổ bảo tàng và bước vào đời sống.

Trong hành trình đưa di sản ra khỏi không gian bảo tàng để trở thành nguồn năng lượng sáng tạo đương đại, việc thiết lập mối quan hệ công bằng và bền vững là yếu tố then chốt. Sáng tạo dựa trên di sản không thể chỉ là quá trình khai thác một chiều từ nhà thiết kế, mà phải là sự hợp tác tôn trọng. Chính vì vậy, vai trò và quyền lợi của cộng đồng, đặc biệt là nghệ nhân – những người giữ lửa và chuyển giao tri thức gốc – phải được ưu tiên hàng đầu.

TS. Trần Hoài – Trưởng Bộ môn Di sản học, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật (ĐHQGHN), khẳng định vai trò chủ thể của nghệ nhân trong mạng lưới sáng tạo di sản. Họ không chỉ là đối tượng cần được bảo vệ mà là nguồn lực sáng tạo tiên quyết. Bất kỳ dự án ứng dụng di sản nào cũng cần lấy tri thức và kỹ năng của nghệ nhân làm nền tảng. Sự hợp tác này đảm bảo tính xác thực và chiều sâu văn hóa cho sản phẩm sáng tạo.

Bên cạnh đó, việc quảng bá di sản cần được hiểu là một quá trình tự nhiên, được thúc đẩy từ cả bên trong và bên ngoài. Chị Nguyễn Thị Lệ Quyên – Giám đốc Trung tâm Xúc tiến và Quảng bá Di sản Văn hóa Phi vật thể Việt Nam (VICH), chỉ ra cơ chế tự nhiên thúc đẩy nghệ nhân quảng bá văn hóa: Yếu tố nội lực của di sản, sự tác động của bối cảnh xã hội, và đặc biệt là mức độ quan tâm từ cộng đồng chính là động lực lớn nhất. Điều này ngụ ý rằng, sự tương tác, quan tâm và ứng dụng có trách nhiệm từ xã hội là cách tốt nhất để hỗ trợ nghệ nhân bảo tồn và lan tỏa di sản của họ, biến sự quan tâm thành động lực sống còn cho di sản.

Tuy nhiên, khi nghệ nhân và tri thức truyền thống của họ tham gia vào thị trường sáng tạo, vấn đề không chỉ dừng lại ở sự tôn trọng mà còn là câu chuyện về pháp lý và đạo đức tài chính. Chính sự dịch chuyển này đã dẫn đến thách thức lớn nhất trong việc ứng dụng di sản: Quyền sở hữu trí tuệ.

Đây là vấn đề được xem là nổi cộm và thách thức lớn nhất khi di sản trở thành nguồn cảm hứng thương mại. Làm thế nào để đảm bảo tính đạo đức và công bằng khi di sản văn hóa truyền thống (tri thức truyền thống) – vốn là tài sản chung của cộng đồng – được khai thác bởi cá nhân hoặc doanh nghiệp?

TS. Lê Tùng Sơn – giảng viên Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN, đã trực tiếp đặt ra câu hỏi về quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) đối với tri thức truyền thống. Trong khi SHTT hiện đại thường bảo hộ cá nhân sáng tạo, thì di sản thuộc về tập thể, được tích lũy qua nhiều thế hệ. Việc thiếu một khung pháp lý và đạo đức rõ ràng có thể dẫn đến chiếm dụng văn hóa (cultural appropriation) – khai thác lợi nhuận mà không chia sẻ, ghi nhận hoặc tôn trọng đầy đủ đối với cộng đồng nguồn gốc.

Mặc dù thách thức về mặt đạo đức và pháp lý là không nhỏ, nhưng điều này không phải là lực cản mà ngược lại, còn thúc đẩy các nhà sáng tạo tìm kiếm những phương thức thực hành có trách nhiệm, nơi truyền thống và đương đại thực sự đồng hành để tạo ra giá trị mới.

Nghệ sĩ Trần Thảo Miên – sáng lập Collective Sonson, giới thiệu những thực hành sáng tạo thành công trong việc dung hòa giữa thủ công truyền thống và thiết kế đương đại. Bí quyết của Thảo Miên không nằm ở việc sao chép họa tiết, mà là ở việc hiểu và ứng dụng tri thức kỹ thuật thủ công cổ truyền (như kỹ thuật dệt, nhuộm...) vào ngôn ngữ thiết kế mới. Việc này đòi hỏi quá trình làm việc đồng sáng tạo (co-creation), nơi nghệ nhân và nhà thiết kế cùng nhau tạo ra sản phẩm. Sản phẩm không chỉ mang tính thẩm mỹ cao mà còn chứa đựng câu chuyện, tinh thần và giá trị của di sản.

Hội thảo đã diễn ra trong không khí sôi nổi, chuyên sâu, nhưng cũng vô cùng cởi mở và truyền cảm hứng, thu hút đông đảo người tham dự, đặc biệt là sinh viên và nhà nghiên cứu. Sự tích cực tương tác, đặt câu hỏi và trao đổi quan điểm từ khán giả cho thấy mối quan tâm lớn của thế hệ trẻ đối với việc khai thác di sản.

Di sản, vì thế, không chỉ là trách nhiệm của nhà nước hay chuyên gia, mà đã thực sự trở thành mối quan tâm và nguồn năng lượng chung của cộng đồng, hứa hẹn một tương lai nơi giá trị truyền thống được tái sinh và phát triển bền vững trong dòng chảy văn hóa đương đại./.