Thông qua sự lồng ghép đồng bộ với các chính sách dân tộc, tôn giáo và chương trình mục tiêu quốc gia, phong trào đã góp phần làm thay đổi diện mạo nông thôn, rút ngắn khoảng cách phát triển.

Theo báo cáo của Bộ Dân tộc và Tôn giáo, từ khi được phát động vào đầu những năm 2000, phong trào "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa" đã nhanh chóng lan tỏa từ đồng bằng tới miền núi, vùng sâu, vùng xa. Đây là thời kỳ đất nước bước vào giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa, song tình trạng nghèo đói còn phổ biến ở nhiều địa bàn, nhất là vùng dân tộc thiểu số (DTTS).

Những năm đầu, Bộ Dân tộc và Tôn giáo đã khéo léo lồng ghép phong trào với các chương trình xóa đói giảm nghèo như Chương trình 135, chính sách định canh định cư, xây dựng trường phổ thông dân tộc nội trú, đầu tư hạ tầng thiết yếu… Qua đó, nhiều hộ gia đình ở miền núi không chỉ được hỗ trợ sinh kế mà còn được vận động thay đổi nếp sống, từ bỏ hủ tục, xây dựng "Gia đình văn hóa", "Làng văn hóa".

Từ những "hạt nhân" đầu tiên - già làng, trưởng bản, người có uy tín, phong trào đã dần tạo được sự chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức: giảm nghèo không chỉ là thoát cảnh thiếu ăn mà còn gắn với việc nâng cao dân trí, xây dựng đời sống văn hóa mới, khơi dậy ý chí tự lực vươn lên.

Suốt 25 năm triển khai, việc lồng ghép các chính sách giảm nghèo với phong trào xây dựng đời sống văn hóa đã tạo nên hiệu ứng cộng hưởng.

Trong giai đoạn 2001-2005, vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi vẫn là địa bàn đặc biệt khó khăn. Hệ thống kết cấu hạ tầng cơ bản còn thiếu, tỷ lệ hộ nghèo cao, phong tục tập quán truyền thống chi phối mạnh mẽ đời sống cộng đồng. Bộ đã triển khai Chương trình 135 (Quyết định số 135/QĐ-TTG của Thủ tướng Chính phủ: Phê duyệt Chương trình phát triển KTXH các xã đặc biệt khó khăn miền núi và vùng sâu, vùng xa) giai đoạn I, tập trung đầu tư cơ sở hạ tầng thiết yếu tại hàng trăm xã đặc biệt khó khăn. Cùng với đó, phong trào xây dựng "Gia đình văn hóa", "Làng văn hóa" lần đầu tiên được phát động rộng rãi ở vùng đồng bào dân tộc.

Việc xác định tiêu chí văn hóa gắn với xóa đói giảm nghèo, định canh định cư giúp đồng bào có cái nhìn mới mẻ về phát triển kinh tế gắn liền với gìn giữ bản sắc. Đây cũng là thời kỳ nhiều già làng, trưởng bản, người có uy tín được khuyến khích tham gia làm hạt nhân vận động phong trào. Cùng với đó, chính sách định canh định cư, ổn định đời sống và sản xuất cho đồng bào du canh, du cư đã gắn liền với việc vận động nhân dân tổ chức lại đời sống cộng đồng, từng bước xóa bỏ tập quán lạc hậu, xây dựng nếp sống văn minh, qua đó củng cố khối đoàn kết trong thôn, bản.

Chính sách đào tạo cán bộ người dân tộc thiểu số, chính sách cử tuyển vào các trường đại học, cao đẳng cũng góp phần nâng cao trình độ dân trí, tạo đội ngũ cán bộ nòng cốt làm hạt nhân trong việc vận động đồng bào hưởng ứng phong trào xây dựng đời sống văn hóa mới. Sự lồng ghép này còn thể hiện ở chính sách phát triển văn hóa - giáo dục vùng dân tộc và vùng có đạo: hệ thống trường phổ thông dân tộc nội trú, chính sách hỗ trợ sách báo, phát triển các thiết chế văn hóa cộng đồng không chỉ giải quyết vấn đề học tập, sinh hoạt tinh thần cho nhân dân mà còn trực tiếp nâng cao chất lượng các tiêu chí trong phong trào TDĐKXDĐSVH. Các chương trình này tạo điều kiện để các buổi sinh hoạt văn nghệ, thể thao, lễ hội truyền thống được tổ chức đúng quy định, vừa bảo tồn bản sắc, vừa xây dựng nếp sống mới văn minh.

Tiếp đó, giai đoạn 2006-2010, việc thực hiện Chương trình 135 bước sang giai đoạn II, trọng tâm không chỉ dừng ở hạ tầng, mà còn chú trọng phát triển sản xuất, nâng cao năng lực cộng đồng, đào tạo cán bộ người dân tộc thiểu số. Nhiều chính sách đặc thù được ban hành, trong đó nổi bật là chính sách hỗ trợ đất ở, đất sản xuất, nước sinh hoạt cho hộ đồng bào nghèo; chính sách tín dụng ưu đãi cho thanh niên vùng khó khăn. Đây là những bước đi quan trọng, thể hiện sự hoàn thiện thể chế và mở rộng đối tượng thụ hưởng. Điểm nổi bật là việc triển khai thực hiện 6 dự án hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội cho 5 dân tộc rất ít người (Si La, Pu Péo, Ơ Đu, Brâu, Rơ Măm), giúp chấm dứt nạn đói, nâng cao tỷ lệ trẻ em đến trường, cải thiện hạ tầng.

Ở giai đoạn 2011-2015, với Nghị quyết 30a/2008/NQ-CP về Chương trình hỗ trợ giảm nghèo nhanh và bền vững cho 62 huyện nghèo. Đây là một chính sách đột phá, với mục tiêu giảm nhanh tỷ lệ hộ nghèo vùng đặc biệt khó khăn, tập trung vào hỗ trợ đất sản xuất, tín dụng ưu đãi, giáo dục và y tế. Song song đó, nhiều đề án giảm thiểu tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống được ban hành và triển khai ở các tỉnh Tây Bắc, Tây Nguyên, tạo chuyển biến tích cực trong nhận thức cộng đồng. Cùng với đó là việc phát huy vai trò của người có uy tín trong đồng bào dân tộc thiểu số, góp phần đưa phong trào đã đi sâu vào từng thôn bản, gắn việc xóa đói giảm nghèo với nâng cao dân trí, xóa bỏ hủ tục lạc hậu.

Giai đoạn 2016-2020, việc triển khai Đề án giảm thiểu tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống, Đề án bình đẳng giới vùng DTTS đã góp phần trực tiếp vào cải thiện chất lượng dân số, nâng cao vị thế phụ nữ và trẻ em gái – một yếu tố quan trọng để giảm nghèo bền vững. Nhiều mô hình "Thôn, bản văn hóa không tảo hôn" trở thành điểm sáng về thay đổi hành vi xã hội.

Giai đoạn 2021-2026: Phong trào được gắn kết chặt chẽ với Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng DTTS và miền núi giai đoạn I (2021-2025). Hàng trăm công trình hạ tầng thiết yếu được đầu tư, các mô hình bảo tồn văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch cộng đồng được xây dựng, tạo sinh kế bền vững và tăng thu nhập cho người dân.

Đáng chú ý, chính sách Hỗ trợ phát triển kinh tế, xã hội các DTTS rất ít người giai đoạn 2016-2025 được ban hành, nhằm xây dựng, hoàn thiện cơ sở hạ tầng các thôn, bản; bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa đặc sắc của mỗi dân tộc; thực hiện các chính sách về giáo dục, y tế; đào tạo sử dụng cán bộ và xây dựng hệ thống chính trị ở thôn, bản vững mạnh; thực hiện hỗ trợ phát triển kinh tế-xã hội cho 16 dân tộc rất ít người (dưới 10.000 người) ở 194 thôn, bản trên địa bàn 93 xã thuộc 37 huyện của 12 tỉnh.

Có thể nói, phong trào "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa" đã chứng minh rằng văn hóa không chỉ là nền tảng tinh thần mà còn là động lực trực tiếp cho giảm nghèo bền vững. Sự kết hợp hài hòa giữa hỗ trợ vật chất và xây dựng đời sống văn hóa đã giúp hàng triệu hộ dân, nhất là ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, không chỉ thoát nghèo mà còn vươn lên xây dựng cuộc sống ấm no, hạnh phúc, góp phần củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc./.