Tại Phiên họp thẩm tra đề xuất chủ trương đầu tư Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo bền vững, phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2026 – 2035 của Hội đồng Dân tộc tổ chức ngày 1/12, các đại biểu cơ bản đồng tình và nhất trí cao với chủ trương hợp nhất ba chương trình MTQG nhằm tập trung nguồn lực, tránh trùng lặp và có cơ chế vận hành triển khai dự án phù hợp hơn.

Tuy nhiên, một số đại biểu bày tỏ băn khoăn về sự gấp rút trong việc trình Quốc hội thông qua, lo ngại sẽ không có đủ thời gian để rà soát đối tượng, nội dung và ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết.

Đại biểu Nguyễn Thị Sửu - Đoàn ĐBQH thành phố Huế đề nghị bổ sung yêu cầu Chính phủ trình kèm Bảng đối chiếu ba chương trình MTQG để làm rõ về nội dung trùng lắp, chính sách hợp phần, đối tượng; nội dung có thể hợp nhất để tạo tính đồng bộ, sức bật; nội dung đặc thù phải giữ riêng; nội dung cần loại bỏ vì không phù hợp với thực tế, lạc hậu.

Ngoài ra, đại biểu đề nghị cần đánh giá tác động của phương án hợp nhất đối với các phiên bản sau và công tác quản trị chương trình cấp tỉnh, xã.

Về mục tiêu và chỉ tiêu, đại biểu Nguyễn Thị Sửu nêu ra sự chưa thống nhất về chỉ tiêu thu nhập bình quân của người dân tộc thiểu số. Chỉ tiêu số xã nghèo thoát nghèo đến năm 2030 bị đánh giá là quá cao so với tốc độ giảm nghèo thực tế (dưới 3% một năm). Đại biểu cũng cho rằng việc đưa ra chỉ tiêu 10% xã nông thôn mới hiện đại là thiếu cơ sở vì Bộ tiêu chí chính thức cho giai đoạn 2026-2030 chưa có. Đại biểu Trần Thị Kim Nhung (Uỷ viên là ĐBQH hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Pháp luật và Tư pháp) cũng đồng quan điểm, nhấn mạnh sự cần thiết phải cung cấp cho đại biểu Quốc hội số liệu hiện tại và cơ sở để đặt ra mục tiêu giai đoạn sau, đặc biệt là phù hợp với nguồn lực tài chính.

Đại biểu kiến nghị Chính phủ thống nhất lại bộ chỉ tiêu theo ba mức để tạo lộ trình hợp lý hơn, theo đó chỉ tiêu bắt buộc là đáp ứng dịch vụ cơ bản tối thiểu cho người dân nghèo, chỉ tiêu phấn đấu là có thể đạt tương đối so với kế hoạch và chỉ tiêu thí điểm nhằm áp dụng cho những nội dung mới. Đồng thời cần yêu cầu làm rõ cơ sở khoa học của các chỉ tiêu, dựa trên dự báo tăng trưởng, năng lực ngân sách và khả năng tổ chức thực hiện của cấp xã. Phó Chủ tịch Hội đồng Dân tộc Quàng Văn Hương cũng đề nghị rà soát lại mục tiêu thu nhập bình quân người dân tộc thiểu số do chưa rõ số tuyệt đối và cần bám vào số tuyệt đối để dễ đánh giá.

Đại biểu Nguyễn Thị Sửu chỉ ra Báo cáo thẩm tra chưa xác định ranh giới đầu tư giữa đầu tư công, chi sự nghiệp, chính sách đặc thù, và nhiệm vụ thường xuyên của các bộ và vẫn còn nguy cơ trùng lặp với các chương trình ngành như giáo dục, y tế, văn hóa.

Trong khi đó, đại biểu Trần Thị Kim Nhung và đại biểu Trịnh Xuân An cùng nhấn mạnh vấn đề trùng lặp và lồng ghép chính sách. Các đại biểu cho rằng lồng ghép là rất khó khăn và là một điểm nghẽn, đề nghị xem xét chuyển nội dung liên quan đến giáo dục và y tế về Chương trình MTQG chuyên ngành về giáo dục và y tế để tránh khó khăn trong lồng ghép và phân định trách nhiệm.

Các đại biểu kiến nghị Chính phủ trình kèm bản rà soát trùng lặp với chương trình ngành và danh mục nội dung đưa vào hoặc không đưa vào Chương trình MTQG hợp nhất lần này. Đồng thời, cần phân định rõ xã nghèo, xã khó khăn, xã đặc biệt khó khăn theo bộ tiêu chí mới để tránh đầu tư dàn trải.

Đại biểu Leo Thị Lịch yêu cầu giải trình rõ ý nghĩa và sự đồng nhất của bốn mục đầu tư trong nội dung giáo dục thuộc hợp phần hai. Đặc biệt, đại biểu cũng băn khoăn về nội dung giải quyết tình trạng thiếu đất ở, đất sản xuất vì giai đoạn trước không đạt chỉ tiêu nhưng dự thảo lại đưa ra các nội dung chung chung và không có chỉ tiêu nào để đánh giá.

Vấn đề vốn và cơ cấu vốn là một trong những nội dung nhận được nhiều sự quan tâm. Các đại biểu đều nhận định mức 400.000 tỷ đồng vốn địa phương trong giai đoạn 2026-2030 là không khả thi. Nhiều tỉnh miền núi không có nguồn lực đầu tư, thu ngân sách chỉ đủ chi thường xuyên. Đại biểu Trịnh Xuân An lưu ý rằng đã là "ngân sách nhà nước chủ đạo" thì phải là ngân sách trung ương, nhưng tỷ lệ vốn địa phương gấp bốn lần vốn trung ương trong trường hợp này là chưa hợp lý. Đại biểu cũng bày tỏ lo ngại về việc cách thức cộng dồn vốn thông thường dẫn đến con số lớn nhưng khả thi rất thấp.

Đại biểu Nguyễn Thị Sửu kiến nghị Chính phủ giải trình cơ sở tính toán 400.000 tỷ đồng kèm phân bổ theo nhóm tỉnh cụ thể, đồng thời phải ghi rõ "Ngân sách Trung ương là chủ đạo" trong báo cáo thẩm tra đối với tỉnh đặc biệt khó khăn, bổ sung yêu cầu có cơ chế huy động tín dụng chính sách thay cho đóng góp của dân. Các đại biểu cho rằng Nghị quyết theo hướng Ngân sách Trung ương, Tín dụng chính sách, ODA, PPP là nguồn lực chính và đề nghị Chính phủ báo cáo chặt chẽ về phần vốn đối ứng và cân nhắc tăng vốn tín dụng cho Ngân hàng Chính sách xã hội.

Về nguyên tắc phân bổ vốn, một số đại biểu đề nghị Chính phủ xác định phương pháp phân bổ dựa trên ba tiêu chí/cấp độ: Tỉ lệ dân tộc thiểu số; Diện tích vùng khó khăn; Quy mô dân số nông thôn. Cần ghi rõ "Ngân sách Trung ương phân bổ theo công thức minh bạch" và "Hội đồng nhân dân cấp tỉnh chịu trách nhiệm phân bổ chi tiết, tăng quyền chủ động cho việc lồng ghép".

Về cơ chế đặc thù, một số đại biểu cho rằng Báo cáo thẩm tra chưa nêu rõ cơ chế đặc thù nào cần được pháp luật hóa bởi Quốc hội và cơ chế nào giao Chính phủ quy định. Một số cơ chế đặc thù liên quan đến đối ứng, tự thực hiện, giao cộng đồng có dấu hiệu vượt luật cần Quốc hội quyết định. Đại biểu kiến nghị phân loại cơ chế đặc thù thành 2 nhóm: Nhóm A (Vượt luật) sẽ đưa vào Nghị quyết của Quốc hội; Nhóm B (Nội bộ) giao Chính phủ quy định trong Nghị quyết. Đặc biệt, cần bổ sung quy định "các cơ chế đặc thù phải bảo đảm không làm phát sinh rủi ro pháp lý cho cán bộ cơ sở" và gắn với yêu cầu "phân định lỗi chủ quan và rủi ro khách quan".

Đại biểu Trịnh Xuân An nhấn mạnh, nếu xin được cơ chế đặc thù từ Quốc hội thì đưa luôn vào Nghị quyết để triển khai sớm, tránh việc làm theo Luật Đầu tư công một cách dàn trải, gây khó khăn cho chương trình tích hợp lớn.

Về giai đoạn chuyển tiếp 2025-2026, cơ bản các đại biểu đồng ý kéo dài thời gian ngân sách đến hết 2026 nhưng lưu ý Báo cáo thẩm tra chưa đề cập đến chuyển tiếp chính sách giáo dục, y tế, dân tộc.

Kết luận Phiên họp, Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Dân tộc Hoàng Duy Chinh đánh giá cao ý kiến góp ý của các đại biểu. Các đại biểu thống nhất sự cần thiết hợp nhất 03 Chương trình mục tiêu quốc gia thành một Chương trình để khắc phục những tồn tại, hạn chế, trùng lặp, chồng chéo chính sách, bất cập về văn bản hướng dẫn, khó khăn trong tổ chức thực hiện trong giai đoạn vừa qua. Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Dân tộc Hoàng Duy Chinh đề nghị tập trung đầu mối chỉ đạo, thực hiện; tập trung nguồn lực đầu tư có trọng tâm, trọng điểm cho vùng khó khăn, vùng đồng bào DTTS&MN. Đặc biệt, đảm bảo chương trình triển khai đồng bộ, rà soát tránh trùng lặp, quy định rõ hơn trách nhiệm của cơ quan chủ trì, cơ quan phối hợp trong tổ chức thực hiện.

Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Dân tộc Hoàng Duy Chinh đề nghị Chính phủ rà soát lại các chỉ tiêu cho giai đoạn tới, nhất là trong bối cảnh sáp nhập các cấp xã hiện nay. "Việc này rất quan trọng để có cơ sở đánh giá, rà soát mục tiêu, nội dung đầu tư và tránh tình trạng không giải ngân được vì "nhiệm vụ đã hoàn thành", Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Dân tộc Hoàng Duy Chinh nhấn mạnh.

Về nguồn lực thực hiện, đề nghị Chính phủ có phương án đảm bảo đủ nguồn lực, phân bổ rõ ràng cho từng hợp phần, ưu tiên đặc biệt cho vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Cần tính toán lại cơ chế huy động vốn vì các vùng này là vùng trũng, vùng lõi (nơi khó khăn nhất) và ngân sách nhà nước phải đóng vai trò quyết định, không thể áp dụng tỷ lệ huy động vốn như giai đoạn trước.