Đền xà

Tờ trình nêu rõ, Đền Xà (thôn Đoài, xã Tam Giang, huyện Yên Phong) được xếp hạng di tích quốc gia tại Quyết định số 28-VH/QĐ ngày 18/01/1988 của Bộ Văn hóa và Thông tin. Nơi tôn thờ đức thánh Tam Giang có công giúp Triệu Quang Phục đánh giặc Lương thế kỷ VI. Tại địa điểm này năm 1077 Thái úy Lý Thường Kiệt đã đọc bài thơ "Nam quốc sơn hà" khích lệ tinh thần binh sĩ đánh đuổi quân Tống xâm lược. Bài thơ được coi là bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của dân tộc, góp phần vào thắng lợi vẻ vang của dân tộc trên dòng sông Như Nguyệt thế kỷ XI. Trải qua các triều đại đền Xà luôn được nhân dân quan tâm trùng tu, tu bổ, đến thời kỳ kháng chiến chống Pháp, đền Xà bị phá hủy hoàn toàn, vào những năm 1990 - 2000 nhân dân địa phương khôi phục lại ngôi đền làm nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh với kiến trúc gồm Tiền đường 3 gian hai dĩ, ống muống 1 gian và Hậu cung 2 gian, chất liệu chủ yếu làm bằng gỗ xoan.

Trải qua thời gian năm tháng, hiện nay di tích đền Xà đang bị xuống cấp nghiêm trọng. Cụ thể, Tiền đường và Hậu đường mái ngói xô lệch, thấm dột; bờ nóc, bờ dải, trang trí trên mái nứt vỡ; tường bao dạn nứt; nền nhà bong chóc mạch vữa, rêu mốc; thềm bậc lún sụt, nứt gãy; hệ thống khung chịu lực gồm cột, câu đầu, con chồng, thượng lương, xà, kẻ, tàu mái, hoành, rui mái sử dụng chất liệu gỗ xoan đã nứt vỡ, hư hỏng. Ống muống, hiện trạng sử dụng chất liệu bê tông cốt thép, vì khung thép mái tôn không bảo đảm các yếu tố về truyền thống.

Để khắc phục triệt để sự xuống cấp của di tích đồng thời đảm bảo không gian sinh hoạt văn hóa tôn nghiêm, an toàn cho nhân dân địa phương và du khách thập phương tham quan, UBND tỉnh Bắc Ninh đề xuất Bộ VHTTDL phương án xây mới, tôn tạo như sau:

Tòa Tiền đường: Xây dựng Tiền đường quy mô 3 gian 2 dĩ, kiến trúc kiểu tường hồi cột trụ cánh phong, hai mái tay ngai, chính giữa bờ nóc đắp rồng chầu Nguyệt, kìm nóc dạng hoa văn hình triện, mái lợp ngói mũi hài, cửa mở 3 gian giữa kiểu "Thượng song hạ bản", gian dĩ trổ cửa chữ Thọ tròn. Phía trước hai bên là cột trụ dạng lồng đèn có đỉnh đắp 4 con phượng chụm đuôi vào nhau, đấu đắp tứ linh, thân trụ đắp chữ hán cổ trên hoa văn nền gấm. Bộ khung tòa Tiền đường được liên kết bởi 6 hàng cột dọc, 4 hàng cột ngang, gồm 6 bộ vì chính, sử dụng chất liệu gỗ Lim Nam Phi; kết cấu vì nóc kiểu chồng rường giá chiêng, vì nách kiểu kẻ ngồi. Trên các con chồng, câu đầu, xà nách, bẩy hiên chạm khắc hoa văn truyền thống kiểu thời Nguyễn.

Tòa Ống muống: Xây dựng lại có quy mô bộ khung gồm 04 hàng cột dọc, 02 hàng cột ngang gồm 02 bộ vì chính; kết cấu vì nóc kiểu chồng rường giá chiêng, vì nách kiểu kẻ ngồi; trên câu đầu, con chồng, kẻ ngồi, xà nách, đầu bẩy đục chạm hoa văn truyền thống kiểu thời Nguyễn.

Hậu đường: Xây dựng mới có quy mô 3 gian, kiến trúc kiểu tường hồi bít đốc, hai mái tay ngai, mái lợp ngói mũi hài, cửa mở 3 gian giữa kiểu "Thượng song hạ bản". Bộ khung được liên kết bởi 4 hàng cột dọc, 4 hàng cột ngang, gồm 4 bộ vì chính, sử dụng chất liệu gỗ Lim Nam Phi; Kết cấu vì nóc kiểu chồng rường giá chiêng, vì nách kiểu kẻ ngồi. Trên các con chồng, câu đầu, xà nách, bẩy hiên chạm khắc hoa văn truyền thống kiểu thời Nguyễn.

Dự án tu bổ, tôn tạo đền Xà (thôn Đoài, xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh) được triển khai thực hiện trong hai năm 2019 – 2020 dựa trên nguyên tắc: Tu bổ, tôn tạo bảo đảm phù hợp với không gian cảnh quan chung khu đền, phù hợp truyền thống tín ngưỡng của nhân dân địa phương; đồng thời, quá trình tu bổ tôn tạo có sự tham gia ý kiến của người dân địa phương và cơ quan chuyên môn trong lĩnh vực bảo tồn di tích./.