Chia sẻ nhân buổi trao tặng giải thưởng, đại diện Ủy ban Giải thưởng Trần Văn Giàu cho hay, theo kết quả thẩm định và bỏ phiếu, tác phẩm Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ của các tác giả Võ Văn Thắng - Nguyễn Trung Hiếu thuộc Trường Đại học An Giang được tặng Giải thưởng khoa học Trần Văn Giàu năm 2025, thuộc lĩnh vực Lịch sử tư tưởng. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử giải thưởng khoa học Trần Văn Giàu, tác phẩm thuộc về Lịch sử tư tưởng được vinh danh. Được biết, để đưa công trình nghiên cứu chuyên sâu này đến với độc giả, Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh đã thực hiện in ấn, phát hành để tác phẩm có thể tiếp cận với đông đảo bạn đọc quan tâm.

Tập sách dày 728 trang, gồm 3 chương chính: Những vấn đề chung; Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương; Tôn giáo Tứ Ân Đạo Phật… Từ những bước chân của những lưu dân người Việt vào Nam Bộ khẩn hoang, khai phá vùng đất mới, lập nghiệp… theo đó là những biến đổi không ngừng trong quá trình phát triển vùng đất này, trong đó, tôn giáo không thể tách rời khỏi tiến trình phát triển của lịch sử. Và khởi đầu là Bửu Sơn Kỳ Hương, tôn giáo nội sinh đầu tiên ở Nam Bộ cho đến Tứ Ân Đạo Phật.

Ở phần đầu là Những vấn đề chung, tác giả đưa người đọc đến với hoàn cảnh ra đời, phương pháp tiếp cận, hướng nghiên cứu, mở đầu sự xuất hiện của tôn giáo, phần hai là Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương, phần ba Tôn giáo Tứ Ân Đạo Phật, đều lần lượt đề cập đến bối cảnh lịch sử, sự ra đời và phát triển của tôn giáo này trong đời sống xã hội, hệ thống tư tưởng, đặc trưng thờ phụng và tổ chức các hoạt động, nghi lễ và lễ cúng, lịch sử hình thành các ngôi chùa, tác động đối với đời sống vật chất/ tinh thần xu hướng hoạt động của cộng đồng tín đồ trong tương lai. Tôn giáo Tứ Ân đạo Phật ra đời sau và được truyền thừa từ Bửu Sơn Kỳ Hương có nhiều điểm tương đồng, nhưng buộc phải thay đổi để tồn tại theo tiến trình lịch sử.

Hành trang của các lưu dân mang theo trên bước đường tìm nơi ở mới không gì ngoài một số dụng cụ "trảm thảo khai lâm". Thời kỳ đầu định cư, xây dựng ổn định cuộc sống đến nửa đầu thế kỷ XX, người dân Nam Bộ vẫn không có gì khác hơn ngoài những công cụ thô sơ trong sản xuất, đời sống vật chất vô cùng khó khăn, thiếu thốn nhiều thứ, lại chịu nhiều áp lực giữa lằn ranh mong manh "sự sống - cái chết" do thiên nhiên, xã hội và chiến tranh… mang lại.

Trước hoàn cảnh sống như thế, nhu cầu về tâm linh, tín ngưỡng và tôn giáo rất mạnh thì việc xuất hiện những con người "đặc biệt", hằng ngày rao giảng chuyện "thiên cơ", chữa bệnh giúp người bằng những hình thức bùa, chú, hành động "kỳ quái"... hẳn nhiên, cư dân Nam Bộ sẽ dựa vào những người "có sức mạnh huyền bí" đó để làm chỗ dựa cho tinh thần cho họ khi đối đầu trước thiên tai địch họa.

Điển hình là hiện tượng ông Đạo Đoàn Văn (Minh) Huyên, người khai lập nên tôn giáo nội sinh đầu tiên ở Nam Bộ, đó là Bửu Sơn Kỳ Hương, người đã tạo lập nên những tôn giáo nội sinh, giáo phái có đóng góp quan trọng vào đời sống vật chất và tinh thần của người dân Nam Bộ. Suốt quá trình hình thành, tồn tại của Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật mang đặc trưng là "tôn giáo bình dân", "dòng tiên tri tản mạn", "tôn giáo dung hợp"... phù hợp với đời sống của nông dân Nam Bộ qua các giai đoạn lịch sử.

Do chịu nhiều tác động từ lịch sử - xã hội, nhất là giai đoạn tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương chịu sự tác động mạnh mẽ của lịch sử phong trào kháng chiến chống Pháp từ 1867 đến những thập niên đầu thế kỷ XX. Trong thời gian này, Bửu Sơn Kỳ Hương sau một thời gian phổ truyền rộng khắp thì đã bị triệt thoái trong một thời gian dài, do những tín đồ của ông tham gia vào các cuộc khởi nghĩa chống Pháp, các tổ chức hội kín… bị thực dân Pháp đàn áp và bắt bớ gắt gao. Sau thời gian đàn áp đó, ông Đạo Sáu nối truyền theo giáo thuyết của Bửu Sơn Kỳ Hương đã thành lập nên một tôn giáo mới, có nguồn gốc từ Bửu Sơn Kỳ Hương, đó là Tứ Ân Đạo Phật.

PGS.TS Võ Văn Thắng, đồng tác giả tập khảo cứu, chia sẻ: "Tác giả của công trình nghiên cứu sinh ra và lớn lên tại tỉnh An Giang - nơi hội tụ nhiều tôn giáo nội sinh có sức ảnh hưởng rất lớn trong đời sống tinh thần của người dân Nam Bộ và bức tranh văn hóa Việt Nam. Giá trị của các tôn giáo đã được tác giả mục thị, tích lũy, chiêm nghiệm qua thời gian dài. Có lẽ điều này là cơ duyên thôi thúc chúng tôi thực hiện những nghiên cứu về các tôn giáo nội sinh. Quyển sách chuyên khảo Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ minh chứng cho cơ duyên đó."

Ông cũng cho biết, "Liên quan đến tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương, trước đây đã có nhiều nghiên cứu, tuy nhiên vẫn còn nhiều vấn đề chưa được truy tầm thỏa đáng, nhất là khi tôn giáo này có sự chuyển động hình thành các chi phái. Còn đối với tôn giáo Tứ Ân Đạo Phật, đây là một nghiên cứu mới, đóng góp quan trọng vào bức tranh tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ. Tác giả chuyên khảo đã làm việc cật lực, nghiêm túc trong nhiều năm để có được nghiên cứu này, mong muốn góp một phần nhỏ vào hành trình nghiên cứu văn hóa Việt Nam nói chung, tôn giáo nội sinh vùng Nam Bộ nói riêng".

Việc nghiên cứu về tôn giáo bản địa Bửu Sơn Kỳ Hương qua các thời kỳ lịch sử khác nhau và tôn giáo Tứ Ân Đạo Phật trong bối cảnh các tín ngưỡng và tôn giáo khác góp phần lý giải nhiều vấn đề về văn hóa, dân tộc, tôn giáo, triết học, tâm lý tộc người... ở vùng văn hóa Nam Bộ trong giai đoạn hai tôn giáo này ra đời đến nay. Công trình nghiên cứu góp phần làm rõ bức tranh toàn cảnh về Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ, giúp người dân và các nhà quản lý nhà nước về tôn giáo hiểu rõ về tình hình đồng thời cung cấp nguồn tài liệu quan trọng cho công tác quản lý nhà nước về tôn giáo, nhất là đối với tôn giáo có nhu cầu được công nhận pháp nhân hoạt động.