Tờ trình của Bộ Nông nghiệp và Môi trường về chủ trương đầu tư Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo bền vững và phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2026 – 2035 nêu rõ, việc xây dựng Chương trình tích hợp 03 chương trình trước đây (Xây dựng nông thôn mới; Giảm nghèo bền vững; Phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi) là yêu cầu tất yếu, khách quan và cấp bách. Quá trình này nhằm thể chế hóa chủ trương của Đảng, Quốc hội về thống nhất quản lý, điều phối và sử dụng hiệu quả nguồn lực cho phát triển nông thôn, giảm nghèo bền vững và phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (DTTS&MN).

Hợp nhất ba Chương trình MTQG trên nguyên tắc "rõ chính sách, rõ địa bàn, rõ đối tượng thụ hưởng"

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Võ Văn Hưng cho biết, trong giai đoạn 2021-2025, việc triển khai 03 Chương trình riêng lẻ đã bộc lộ nhiều hạn chế, cơ chế điều phối phân tán, hướng dẫn chậm; chồng chéo nội dung, địa bàn, đối tượng và hiệu quả lồng ghép thấp; việc tiếp tục triển khai riêng rẽ trong bối cảnh chuyển sang mô hình chính quyền địa phương hai cấp (tỉnh - xã) có thể làm gia tăng chi phí điều phối và giảm hiệu quả sử dụng nguồn lực. Do vậy, việc tích hợp sẽ giúp khắc phục triệt để tình trạng phân tán nguồn lực, chồng chéo chính sách và tạo khuôn khổ thống nhất để lồng ghép, huy động và phân bổ hiệu quả các nguồn lực.

Tờ trình của Chính phủ khẳng định, quan điểm xuyên suốt của việc hợp nhất là không làm giảm đi các chính sách, mà giúp tập trung hơn vào vùng đồng bào DTTS&MN. Cụ thể: Tập trung đầu tư mạnh vào vùng lõi nghèo (chủ yếu là vùng DTTS) để thoát nghèo bền vững; tập trung xây dựng nông thôn mới cho vùng đồng bào DTTS, vùng khó khăn; kéo dài thời gian thực hiện chính sách cho vùng DTTS&MN đến năm 2035 (thay vì 2030 như Chương trình cũ).

Nguyên tắc tích hợp nhấn mạnh việc bảo đảm rõ chính sách, rõ địa bàn, rõ đối tượng thụ hưởng, đi đôi với phân cấp, phân quyền triệt để cho chính quyền địa phương theo tinh thần "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm".

Mục tiêu chung của Chương trình hợp nhất là hướng tới xây dựng nông thôn mới hiện đại, thực chất; giảm nghèo đa chiều, bao trùm và bền vững và phát triển toàn diện khu vực vùng đồng bào DTTS và MN nhằm thu hẹp chênh lệch phát triển giữa các vùng, miền. Trong đó, Chương trình đề ra mục tiêu cụ thể đến năm 2035:

- Thu nhập bình quân đầu người khu vực nông thôn tăng ít nhất 1,6 lần so với năm 2030; thu nhập bình quân của người DTTS bằng 2/3 bình quân chung của cả nước.

- Tỷ lệ nghèo đa chiều cả nước duy trì mức giảm từ 1 đến 1,5%/năm theo chuẩn nghèo giai đoạn 2031-2035.

- Phấn đấu giảm ít nhất 50% số lượng xã, thôn, bản khó khăn trên địa bàn vùng đồng bào DTTS&MN; 4-5 tỉnh, thành phố vùng đồng bào DTTS&MN không còn xã, thôn bản khó khăn.

- Phấn đấu có khoảng 85% số xã đạt chuẩn NTM, có khoảng 30% số xã đạt chuẩn NTM được công nhận xã đạt NTM hiện đại theo khung của trung ương và các tiêu chí cụ thể do Ủy ban nhân dân cấp tỉnh ban hành; cả nước khoảng 10-12 tỉnh, thành phố được công nhận hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM; có 4-5 tỉnh, thành phố đạt NTM hiện đại.

Chương trình lần này được thiết kế với hai hợp phần, bao gồm 15 nhóm nội dung, trong đó 10 nhóm nội dung chung thực hiện trên cả nước với các vấn đề như: hoàn thiện quy hoạch; phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn toàn diện, đồng bộ; phát triển kinh tế nông thôn theo hướng sinh thái, hiện đại, tích hợp đa giá trị; đào tạo nguồn nhân lực, hỗ trợ tạo việc làm; phát triển văn hóa, giáo dục, y tế, thúc đẩy bình đẳng giới; phát triển khoa học, công nghệ và chuyển đổi số. Ngoài ra có 5 nhóm nội dung đặc thù cho vùng đồng bào DTTS&MN như: đầu tư xây dựng, hoàn thiện cơ sở hạ tầng đặc thù; hỗ trợ phát triển sản xuất, tạo sinh kế và nâng cao thu nhập; phát triển nguồn nhân lực; hỗ trợ, phát triển các dân tộc còn gặp nhiều khó khăn, có khó khăn đặc thù.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường kiến nghị Chính phủ xem xét, trình Quốc hội phê duyệt chủ trương đầu tư Chương trình tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV.

Nhiều yêu cầu, thách thức đặt ra khi hợp nhất ba Chương trình MTQG 

Thẩm tra sơ bộ Tờ trình của Chính phủ, Thường trực Hội đồng Dân tộc cơ bản thống nhất với chủ trương hợp nhất 03 Chương trình mục tiêu quốc gia (CTMTQG) của Chính phủ. Đây là giải pháp phù hợp để khắc phục tình trạng phân tán chính sách, nhiều đầu mối quản lý và nhiều văn bản hướng dẫn trên cùng một địa bàn. Điều này góp phần khắc phục những tồn tại, hạn chế trong thực hiện các Chương trình giai đoạn 2021-2025. Tuy nhiên, Thường trực Hội đồng Dân tộc nhận thấy, việc hợp nhất 3 CTMTQG với quy mô lớn, đối tượng thụ hưởng rộng và cơ chế điều hành khác nhau đặt ra nhiều yêu cầu, thách thức rất lớn. Thường trực HĐDT đề nghị Chính phủ, các bộ, ngành cần rà soát tổng thể, khoa học, khách quan từ mục tiêu, nội dung, cơ chế phân cấp, mô hình quản lý, phân bổ nguồn lực cũng như sự phối hợp lồng ghép với các CTMTQG khác.

Về Mục tiêu của Chương trình, Thường trực Hội đồng Dân tộc đề nghị cần rà soát, đề xuất điều chỉnh các mục tiêu đến 2030 cho phù hợp với bối cảnh mới giai đoạn 2026-2030. Rà soát bổ sung các chỉ tiêu, nhóm chỉ tiêu còn khó khăn chưa đạt được của giai đoạn trước của từng Chương trình (riêng CTMTQG phát triển KTXH vùng DTTS&MN còn 03 nhóm chỉ tiêu chưa đạt), tránh trùng lặp với các xã đặc biệt khó khăn vùng đồng bào DTTS&MN khi hợp nhất 03 Chương trình.

Tham gia ý kiến tại Phiên họp, đa số các đại biểu ủng hộ việc hợp nhất ba Chương trình MTQG vì thực tiễn giám sát cho thấy có nhiều khó khăn, bất cập, đặc biệt là trùng lặp về đối tượng, mục tiêu và nội dung. Hợp nhất là cần thiết để khắc phục tình trạng phân tán nguồn lực, chồng chéo chính sách, và tạo khung khổ thống nhất. Tuy nhiên, các đại biểu chỉ ra hợp nhất trong thời gian ngắn có tính chất ghép cơ học, dễ dẫn đến chồng chéo và chưa rà soát hết, cần phân cấp mạnh cho địa phương để linh hoạt xử lý.

Các đại biểu phát biểu tại phiên họp.

Về nguyên tắc thực hiện chương trình, cần kế thừa kết quả của 03 Chương trình trước, đồng thời lược bỏ những nội dung, dự án, tiểu dự án trùng lặp, không khả thi. Cần xác định đúng đối tượng thụ hưởng, ưu tiên vùng khó khăn, vùng DTTS nhằm tạo sinh kế cho người dân. Nếu tích hợp 03 Chương trình cần có bộ tiêu chí cụ thể, phân lớp để điều phối thuận tiện, phân quyền cho địa phương chủ động và  phân cấp theo khung chính sách đảm bảo được chính xác, sát thực tế.

Về các mục tiêu và chỉ tiêu được đưa ra, các đại biểu đề nghị làm rõ căn cứ đưa ra các mục tiêu cụ thể, nhất là trong bối cảnh sáp nhập đơn vị hành chính và chưa điều chỉnh một số chỉ tiêu liên quan đến nông thôn mới của Nghị quyết 19-NQ/TW. Đồng thời, cần làm rõ sự tiếp nối giữa các nhóm mục tiêu cụ thể năm 2030 và năm 2035. Bên cạnh đó, một số ý kiến lo ngại việc đưa ra mục tiêu, chỉ tiêu trong khi chưa xác định được các chuẩn then chốt (chuẩn nghèo 2026-2030, chuẩn nông thôn mới 2026-2030, thôn/xã đặc biệt khó khăn 2026-2030) sẽ gây khó khăn cho việc triển khai.

Phân cấp gắn với giao quyền, giao nguồn lực đảm bảo cho địa phương thực hiện Chương trình MTQG

Phát biểu chỉ đạo Phiên họp, Phó Chủ tịch Quốc hội Vũ Hồng Thanh đề nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường và Bộ Dân tộc và Tôn giáo phối hợp chặt chẽ để tiếp thu ý kiến các đại biểu, giải quyết những khó khăn tồn tại của 03 Chương trình trước kia và tạo "cú hích" thúc đẩy triển khai Chương trình tích hợp, mục tiêu là phát triển kinh tế xã hội nhanh và bền vững trong thời gian tới. Phó Chủ tịch Quốc hội lưu ý việc tích hợp 3 Chương trình là nhiệm vụ rất lớn, đề nghị rà soát, xây dựng "trục mục tiêu", trên cơ sở kế thừa để nhân rộng hiệu quả từ các chương trình trước. Đồng thời có bước chuyển tiếp phù hợp, không làm gián đoạn, ảnh hưởng tới các đối tượng đang thụ hưởng và phù hợp với định hướng phát triển kinh tế, xã hội.

Phó Chủ tịch Quốc hội Vũ Hồng Thanh lưu ý, công tác phối hợp giữa các Bộ, ngành cần chặt chẽ, thống nhất, tạo sự thông suốt giữa các chương trình, nhất là phân cấp gắn với giao quyền, giao nguồn lực đảm bảo cho địa phương. Rút kinh nghiệm từ các chương trình trước, cần thiết kế cơ chế điều hành và hệ thống phân cấp thật thông suốt, phải xác định cụ thể nhiệm vụ của cơ quan chủ trì, phối hợp và mức độ phân cấp cho địa phương, đặc biệt là cấp xã/phường. Phó Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh, phân cấp phải gắn với giao quyền và giao nguồn lực, phân cấp triệt để cho địa phương quyết định các dự án, chính sách cụ thể và phân bổ nguồn lực chi tiết, còn Trung ương quyết định khung, nguyên tắc, mục tiêu và định hướng lớn. Đơn giản hóa các thủ tục (phê duyệt, phân bổ vốn, thẩm định, nghiệm thu, thanh quyết toán) để rút ngắn thời gian, khắc phục tình trạng phân bổ và giải ngân chậm.

Phó Chủ tịch Quốc hội Vũ Hồng Thanh đề nghị khẩn trương xử lý kỹ thuật để chuyển nguồn vốn chậm giải ngân của giai đoạn trước sang năm 2026. Vì đối tượng thụ hưởng rất rộng, cần ưu tiên bố trí nguồn lực cho vùng đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi, vùng lõi nghèo; cân đối lại nguồn vốn, đồng thời có cơ chế chính sách để huy động vốn xã hội hóa, PPP (vì vốn đối ứng của địa phương và khả năng huy động từ dân, doanh nghiệp ở vùng nghèo còn hạn chế).

Về mục tiêu, chỉ tiêu và nội dung của Chương trình hợp nhất, Phó Chủ tịch Quốc hội đề nghị rà soát nhằm đảm bảo khoa học, khả thi, đo đếm được, có lộ trình (chỉ tiêu hộ nông dân DTTS làm kinh tế hàng hóa). Đồng thời, cần quan tâm đến các mục tiêu cốt lõi như thu nhập, hạ tầng thiết yếu, giải quyết đất ở, đất sản xuất, nhà ở, nước sinh hoạt, chuyển đổi số, giáo dục, y tế. Tiếp tục tinh gọn, thống nhất nội dung, tránh chồng chéo, trùng lặp và phân định rõ trách nhiệm phối hợp giữa các bộ. Phó Chủ tịch Quốc hội lưu ý, không đưa các nhiệm vụ thường xuyên của bộ ngành (hành chính công, pháp luật, bình đẳng giới, đào tạo nhân lực) vào Chương trình Mục tiêu Quốc gia; hợp phần đặc thù phải mới, tính đặc thù (tránh sao chép). Ngoài ra, thiết kế nội dung và tiêu chí (đặc biệt là nông thôn mới/Nông thôn mới hiện đại) phải dựa trên nguyên tắc phân vùng, phù hợp với đặc thù vùng miền (không áp dụng tiêu chí chung cho toàn quốc). Đặc biệt,  quan tâm đến nâng cao sinh kế và tạo việc làm thông qua chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi (tăng hiệu quả kinh tế, tăng thu nhập).

Phó Chủ tịch Quốc hội đề nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Dân tộc và Tôn giáo cùng các Bộ, ngành liên quan khẩn trương nghiên cứu, tiếp thu ý kiến, hoàn thiện Tờ trình, dự thảo Nghị quyết và hồ sơ để trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

Kết luận Phiên họp, Chủ tịch Hội đồng Dân tộc của Quốc hội Lâm Văn Mẫn nhấn mạnh, các đại biểu cơ bản thống nhất về quan điểm, nguyên tắc đầu tư và một số nội dung liên quan. Chủ tịch Hội đồng Dân tộc nhấn mạnh, thống nhất 01 Ban Chỉ đạo chung từ Trung ương đến địa phương để giảm chồng chéo, trùng lắp. Theo đó, Trung ương quản lý tổng thể, ban hành cơ chế, chính sách, hướng dẫn, kiểm tra, đôn đốc việc thực hiện. Phân cấp, phân quyền triệt đi đôi với phân bổ nguồn lực cho chính quyền địa phương theo tinh thần "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm". Báo cáo Quốc hội xem xét quyết định theo hướng quy định nguyên tắc, tiêu chí khung còn Chính phủ sẽ cụ thể hóa và chủ động điều chỉnh nguồn lực, ban hành cơ chế đặc thù.

Chủ tịch Hội đồng Dân tộc đề nghị các bộ, ngành chủ trì, tiếp thu tối đa, ý kiến của các đai biểu rà soát các nội dung, hoạt động giữa các hợp phần bảo đảm không có sự trùng lặp, chồng chéo; nghiên cứu đề xuất các chỉ tiêu, mục tiêu bảo đảm khoa học và có căn cứ. Đồng thời, tham mưu Chính phủ sớm ban hành các tiêu chí và điều tra về giảm nghèo, nông thôn mới; tiến hành phân định vùng đồng bào DTTS&MN, đánh giá lại thực trạng phát triển KTXH để có cơ sở đề xuất chỉ tiêu, mục tiêu và  nội dung phù hợp.