Lễ giải hạn đầu năm là một phong tục, hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng dân gian truyền thống của cộng đồng dân tộc Tày, Nùng đã tồn tại từ bao đời và còn được giữ gìn cho đến tận ngày nay. Đồng bào tổ chức Lễ giải hạn đầu năm nhằm xua đuổi đi cái xấu, cầu mong năm mới an lành, mọi việc hanh thông, thuận lợi, giảm bớt các rủi ro, vận hạn, bệnh tật, cầu mong an lành cho cả năm....

Muốn làm được lễ giải hạn việc đầu tiên là phải tìm thầy Then và thầy Pựt để xem ngày lành. Sau đó tiến hành chuẩn bị các lễ vật và đi đón thầy về để làm lễ. Các đồ cúng thì mỗi thầy có những yêu cầu riêng và tùy thuộc và điều kiện của từng gia đình để sắm lễ.

Để chuẩn bị cho một lễ giải hạn, ngoài bàn thờ tổ tiên, còn mâm nhỏ nữa gọi là mâm hành khiến, tức là lễ vật cho các quân binh nhà thầy Then, thầy Pựt đi lên giới để xin lộc, xin thiên đình ban phúc và đề đạt nguyện vọng của gia chủ. Các lễ vật trong mâm bao gồm một con gà luộc có đủ lòng, mề, tim, gan; Một gói xôi nếp (khẩu nua); một chai rượu và một bát gạo có thắp hương cắm ở giữa bát.

Ngoài mâm lễ hành khiến, gia chủ phải chuẩn bị hai cây chuối rừng, hai chiếc thuyền hoa, một con gà trống, tượng trưng là con ngựa làm phương tiện cho quân binh nhà thầy lên thiên giới và thêm hũ gạo nhỏ đặt cạnh mâm hành khiến, tượng trưng cho số lương thực để dành cho quân nhà thầy ăn trên đường đi làm việc. Bên cạnh đó, không thể thiếu các lễ vậ: 3 hoặc 5 bát gạo, trứng, nhiều hình nhân được cắt bằng giấy, cành cây, hoa quả…

Thầy được mời về giải hạn là người có khả năng giao cảm với thế giới thần linh, những người đã khuất hoặc dự báo được những vận hạn của người khác thông qua nhãn quan của mình. Trong lễ cúng giải hạn thầy cầm cây đàn Tính, còn thầy Pụt thì có chiếc quạt và xóc nhạc (nhiều quả nhỏ ghép lại với nhau bằng các vòng tròn sắt đồng).

Màu sắc chủ đạo trong trang phục thầy cúng là các màu chàm, đỏ, vàng, trắng. Mỗi một màu tương ứng với một vị thần linh. Khi những làn điệu then cổ cất lên tiếng xóc nhạc, đàn tính, lời then tạo nên không gian nghi lễ huyền ảo mang đậm dấu ấn tổng hòa của thiên, địa, nhân.

Trong nghi lễ gồm có các bước sau: Nhập môn, thỉnh tướng (bước vào với tổ tiên để báo lên tổ tiên, mời tổ tiên về để con cháu trong gia đình được dâng các lễ vật); bốc mệnh (dự đoán bản mệnh của người để biết được khái quát về công danh tài lộc, sự thọ yểu, thăng trầm, những bệnh tật hay tai họa trong cuộc đời); trừ tà (diệt trừ tà ma, quét sạch những vận xui, rủi ro); hành yên, lập phú (cầu bình an, tài lộc). Trong lễ cúng giải hạn ngoài những lời Then, điệu hát thì thầy còn dùng the gỗ để giao quẻ, xin tài lộc cho gia đình. Nếu gia chủ thành tâm và âm phần tốt thì việc xin quẻ sẽ diễn ra tốt đẹp.

Lễ cúng giải hạn của người Tày, Nùng là một nét tín ngưỡng văn hóa độc đáo tồn tại lâu đời vừa đặc sắc về hình thức, lại vừa chứa đựng những giá trị tâm linh đặc biệt, cần được gìn giữ, bảo tồn và phát huy.