Tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, góp ý vào dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ, đại biểu Bùi Hoài Sơn - Đoàn đại biểu Quốc hội TP Hà Nội cho rằng, Luật Sở hữu trí tuệ được sửa đổi, bổ sung trong thời điểm mà văn hóa không chỉ tồn tại trên sân khấu hay trang sách, mà đang lan tỏa mạnh mẽ trên nền tảng số, được số hóa bằng dữ liệu, và thậm chí được tái tạo bởi trí tuệ nhân tạo. Mỗi thông tin, mỗi giai điệu, mỗi hình ảnh giờ đây có thể đi khắp thế giới chỉ trong vài giây – và cũng có thể bị đánh cắp, bóp méo hoặc khai thác thương mại trái phép trong vài giây. 

Vì thế, dự thảo Luật Sở hữu trí tuệ lần này không chỉ là sửa kỹ thuật pháp lý, mà là tạo tấm lá chắn văn hóa số, bảo vệ người sáng tạo, và khẳng định chủ quyền văn hóa Việt Nam trong không gian mạng toàn cầu.

 ĐBQH Bùi Hoài Sơn - Đoàn đại biểu Quốc hội TP Hà Nội 

Đại biểu cho biết, trong dự thảo, việc sửa khoản 13 Điều 4 để mở rộng bảo hộ kiểu dáng công nghiệp sang "sản phẩm phi vật lý" là đúng hướng. Tuy nhiên, trong môi trường số, sản phẩm phi vật lý không chỉ là mô hình, thiết kế 3D mà còn bao gồm hình ảnh số, giọng nói số, phong cách biểu diễn, avatar và nhân dạng số của nghệ sĩ. Đại biểu đề nghị bổ sung giải thích vào khoản này, nhằm bảo đảm không để giọng nói, hình ảnh nghệ sĩ, hay phong cách sáng tạo bị AI sao chép, deepfake và sử dụng mà không xin phép.

Tại khoản 2 Điều 7, dự thảo quy định việc thực hiện quyền sở hữu trí tuệ không được cản trở sử dụng Quốc kỳ, Quốc huy, Quốc ca. Quy định này rất quan trọng sau sự việc Quốc ca Việt Nam bị chặn trên nền tảng số thời gian qua. Tuy nhiên, theo đại biểu cần bổ sung: "bao gồm cả môi trường trực tuyến và nền tảng số", đồng thời làm rõ trách nhiệm không chỉ của cá nhân, tổ chức mà của nền tảng cung cấp dịch vụ số. Đây là bảo vệ biểu tượng thiêng liêng của quốc gia trong thời đại algorithM và AI quản trị nội dung.

Về giám định sở hữu trí tuệ, dự thảo sửa đổi Điều 201 quy định mở rộng đối tượng giám định. Trong thời đại nội dung bị đạo nhạc, cải biên, tái tạo bằng AI rất nhanh, giám định phải dựa trên năng lực công nghệ. Vì vậy, đại biểu đề nghị bổ sung vào điều này yêu cầu năng lực giám định số: công cụ nhận diện nội dung, phân tích AI, truy vết dữ liệu, xác định nguồn gốc tác phẩm. Nếu không, luật cho phép giám định, nhưng thực tiễn không thể xử lý tranh chấp bản quyền số.

Tại quy định về hủy bỏ quyền phát sinh sau nếu xâm phạm quyền trước (Điều 7 bổ sung), dự thảo đã đưa Tòa án vào vai trò trọng tài quyết định. Tuy nhiên, đặc thù không gian mạng là tốc độ, nếu xử lý chậm, tác phẩm gốc sẽ mất thị phần, mất doanh thu. Vì vậy, đại biểu đề nghị bổ sung cơ chế giải quyết khẩn cấp đối với tranh chấp nội dung số, và khuyến khích áp dụng công nghệ gắn nhãn nguồn gốc (content-ID, watermark, blockchain xác thực).

Theo đại biểu Bùi Hoài Sơn, dự thảo đã có tinh thần tích cực ở Điều 8a về tài chính dựa trên sở hữu trí tuệ. Đây là chìa khóa phát triển công nghiệp văn hóa. Nhưng để khả thi, đại biểu cho rằng cần quy định giao Chính phủ ban hành khung định giá tài sản trí tuệ trong lĩnh vực văn hóa và cơ chế để bản quyền âm nhạc, phim, thiết kế, game có thể làm tài sản thế chấp. Khi ấy, nghệ sĩ Việt Nam không chỉ sáng tạo bằng cảm xúc, mà còn có thể gọi vốn bằng trí tuệ, đưa văn hóa trở thành ngành kinh tế thực sự.

"Điểm quan trọng nhất tôi đề nghị bổ sung là nguyên tắc trách nhiệm của nền tảng AI và nền tảng số xuyên biên giới. Hiện dự thảo chưa thể hiện rõ. Đề nghị chèn thêm một khoản, theo đó nền tảng phải: (1) gỡ nhanh nội dung vi phạm; (2) ngăn chặn tái đăng tải; (3) minh bạch dữ liệu dùng để huấn luyện AI; (4) không thương mại hóa nội dung AI tạo ra nếu dựa trên tác phẩm chưa được cấp phép. Đây không chỉ là kỹ thuật pháp lý mà là bảo vệ nền tảng văn hóa Việt, bảo vệ nghệ sĩ Việt và niềm tin của thế hệ sáng tạo trẻ", đại biểu đề nghị.

Đại biểu Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh, chúng ta không thể để nghệ sĩ Việt trở thành người cung cấp dữ liệu miễn phí cho AI nước ngoài; không thể để giá trị văn hóa bị hút đi như tài nguyên thô; và cũng không thể để pháp luật theo sau công nghệ. Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi phải là luật dẫn đường, mở không gian sáng tạo mới, nuôi dưỡng tài năng, thúc đẩy kinh tế sáng tạo và bảo vệ giá trị Việt trong dòng chảy số.