Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, mô hình Công viên Địa chất Toàn cầu (CVĐC) UNESCO đã khẳng định vai trò là chiến lược tiên tiến. Khác biệt với các mô hình bảo tồn truyền thống, CVĐC không chỉ thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững, bảo vệ môi trường, khai thác hợp lý tổng thể tài nguyên và di sản mà còn đặc biệt nhấn mạnh vào việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Nắm bắt được ý nghĩa đó, tỉnh Cao Bằng đã xây dựng CVĐC Non nước Cao Bằng từ năm 2015 và chính thức được UNESCO công nhận vào năm 2018. Trên diện tích 3.683 km² , nơi đây không chỉ lưu giữ dấu tích tiến hóa của Trái Đất qua hơn 500 triệu năm, mà còn là nơi hội tụ hài hòa giữa giá trị địa chất quốc tế với sự đa dạng sinh học, lịch sử và bản sắc văn hóa độc đáo. Nguyên tắc cốt lõi theo tiêu chí UNESCO là: bảo tồn tích cực, đảm bảo lợi ích công bằng và sự tham gia thực chất của người dân địa phương. Chính những nguyên tắc này đã biến danh hiệu thành một động lực phát triển mạnh mẽ, chứ không phải một vùng bảo tồn tĩnh tại.

CVĐC Non nước Cao Bằng sở hữu một kho tàng văn hóa vô cùng đa dạng, được xem là nguồn tài nguyên du lịch cốt lõi. Tỉnh hiện là nơi sinh sống của 35 dân tộc, với 8 dân tộc chính sinh sống lâu đời gồm Tày, Nùng, Mông, Dao, Kinh, Sán Chỉ, Lô Lô và Hoa. Sự phong phú này được thể hiện sống động qua trang phục, ẩm thực, phong tục tập quán, tiếng nói và chữ viết, góp phần tạo nên một bức tranh văn hóa đa sắc màu và hấp dẫn.

Bên cạnh cảnh quan hùng vĩ và các di tích lịch sử quan trọng, Cao Bằng còn "sở hữu" 2.005 di sản văn hóa phi vật thể. Trong số đó, có đến 487 di sản Tri thức dân gian và 112 di sản Nghề thủ công truyền thống. Toàn bộ khối di sản văn hóa và tri thức bản địa khổng lồ này chính là nguồn lực quý giá, tạo nền tảng vững chắc để phát triển du lịch văn hóa và du lịch cộng đồng bền vững, đáp ứng yêu cầu của UNESCO về việc kết nối chặt chẽ giá trị di sản địa chất với di sản văn hóa - lịch sử.

Trong suốt 8 năm từ khi được công nhận, Cao Bằng đã chứng minh hiệu quả của danh hiệu CVĐC trên bản đồ du lịch thế giới, với điểm nổi bật là sự khai thác hợp lý di sản văn hóa dân tộc và sự liên kết chặt chẽ giữa chính quyền, người dân, và doanh nghiệp. Thành công này được xây dựng trên nền tảng chính sách và đầu tư cụ thể.

Hội đồng Nhân dân tỉnh đã ban hành Nghị quyết 78 (2021) và Hướng dẫn 1010 (2023), phân bổ một nguồn vốn đáng kể, 7,93 tỷ đồng trong giai đoạn 2023-2024, nhằm hỗ trợ các hộ gia đình và cá nhân tại các điểm du lịch cộng đồng. Nguồn vốn này được sử dụng để đầu tư vào cơ sở hạ tầng giao thông, xây dựng homestay, bảo vệ môi trường và đặc biệt là bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số.

Cam kết của tỉnh được hiện thực hóa rõ nhất qua mô hình chuyển hóa làng nghề truyền thống thành sản phẩm du lịch. Tại làng giấy bản Dìa Trên (xã Quảng Uyên), các cơ sở đối tác CVĐC đã sáng tạo, thay vì chỉ sản xuất giấy bản truyền thống phục vụ mục đích tâm linh, người dân đã tạo ra các sản phẩm lưu niệm độc đáo như quạt giấy, sổ giấy bản và giấy nhuộm màu từ thảo mộc. Nhờ sự sáng tạo mẫu mã và kết nối thị trường, thu nhập của người dân đã tăng cao hơn nhiều lần. Làng nghề đã trở thành một điểm đến trải nghiệm, biến nghề thủ công vốn chỉ là nguồn thu nhập phụ thành một hoạt động kinh doanh du lịch ý nghĩa, chứng minh du lịch cộng đồng đã thành công trong việc gắn bảo tồn di sản văn hóa, tri thức bản địa với tạo sinh kế cho cộng đồng.

Cao Bằng xác định rõ hướng đi chiến lược cho tương lai là tiếp tục tăng cường xã hội hóa nguồn lực, khuyến khích sự liên kết chặt chẽ giữa người dân và doanh nghiệp trong đầu tư, quản lý, và khai thác du lịch cộng đồng. Một giải pháp tài chính bền vững đang được đề xuất là xây dựng Quỹ Phát triển Du lịch Cộng đồng CVĐC từ nguồn thu du lịch và đối tác, ưu tiên hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề và bảo vệ môi trường. Việc nhân rộng mô hình quản lý - giám sát - chia sẻ lợi ích cộng đồng mang lại sinh kế cho người dân bản địa là mục tiêu then chốt.

Kinh nghiệm phát triển nổi bật của Cao Bằng là xây dựng Mạng lưới đối tác CVĐC vững chắc, thúc đẩy du lịch có trách nhiệm. Tính đến năm 2025, mạng lưới đã có 58 thành viên chính thức và 32 đối tác tiềm năng, bao gồm các cơ sở lưu trú, nhà hàng, làng nghề thủ công và làng du lịch cộng đồng. Các đối tác này cam kết thực hiện bảo tồn di sản, phát triển dịch vụ bền vững, đồng thời tạo việc làm cho lao động địa phương, sử dụng sản phẩm bản địa và thực hiện phân loại, xử lý rác thải tại nguồn.

Định hướng phát triển "dựa vào cộng đồng" được đảm bảo thông qua việc thành lập các mô hình quản lý, giám sát tại cơ sở. Điển hình là Ban Điều phối giám sát phát triển du lịch làng văn hóa dân tộc Tày tại xóm Khuổi Ky. Ban này đã xây dựng Quy chế hoạt động và thu Quỹ cộng đồng từ lượt khách homestay. Nguồn quỹ được tái đầu tư vào các hoạt động thiết thực như thu gom rác thải, vệ sinh môi trường, và cải tạo cảnh quan. Mô hình này giúp tăng cường sự tham gia trực tiếp của người dân vào quá trình quản lý, khai thác di sản, và đảm bảo nguyên tắc chia sẻ lợi ích công bằng.

Cùng với việc đầu tư đồng bộ hạ tầng, tỉnh chú trọng đa dạng hóa sản phẩm du lịch với các dịch vụ phụ trợ và trải nghiệm mới, cùng với việc nâng cao nhận thức của người dân về bảo tồn văn hóa và môi trường. Công tác quảng bá cũng được đẩy mạnh sáng tạo bằng công nghệ số, thông qua việc phát hành bản tin, in ấn tờ rơi, sách giới thiệu 4 tuyến du lịch, và xây dựng các video clip truyền thông trên mạng xã hội. Việc Cao Bằng đăng cai tổ chức Hội nghị quốc tế lần thứ 8 của Mạng lưới CVĐC toàn cầu UNESCO khu vực châu Á-Thái Bình Dương vào năm 2024 với chủ đề "Cộng đồng địa phương và phát triển bền vững trong vùng CVĐC" cũng là cơ hội vàng để lan tỏa các giá trị văn hóa bản địa và hình ảnh du lịch Cao Bằng ra thế giới.

Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng đã chứng minh hiệu quả của danh hiệu theo đúng tiêu chí UNESCO: mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng thông qua bảo tồn di sản và phát triển du lịch bền vững. Thành công này là minh chứng rõ ràng cho chiến lược gắn bảo tồn di sản văn hóa, tri thức bản địa với tạo sinh kế bền vững cho người dân.

Thông qua sự hợp tác chặt chẽ giữa chính quyền, người dân và doanh nghiệp, các giá trị văn hóa đặc sắc, hấp dẫn của miền Non nước Cao Bằng đã thực sự được biến thành động lực kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống cộng đồng. Cao Bằng đang khẳng định vị thế tiên phong tại miền núi phía Bắc trong hành trình phát triển bền vững và hội nhập quốc tế, nơi bản sắc văn hóa dân tộc được gìn giữ và trở thành tài sản vô giá để kiến tạo tương lai./.