Quần thể Di tích và Danh thắng Yên Tử là một chuỗi các di tích và danh thắng, đều nằm trên dãy núi hình cánh cung Đông Triều, thuộc địa phận ba tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương. Không chỉ chứng kiến nhiều quá trình biến đổi địa chất quan trọng trong lịch sử, đây từ lâu cũng được coi là “thánh địa”, quê hương của nhà Trần - dòng họ đã lập nên triều đại phong kiến rực rỡ của Đại Việt thế kỷ 13-14. Vua Trần Nhân Tông sau khi về Yên Tử tu hành, đã sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm mang bản sắc văn hóa Việt, có sức sống lâu dài cùng dân tộc…

Giá trị đặc sắc, nổi bật của Yên Tử được nhiều chuyên gia đánh giá cao. Ông Micheal Croft, Trưởng đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam, cũng đã rất ấn tượng với khung cảnh tự nhiên nơi đây. Ông nhận xét: Di sản Yên Tử chứa đựng những giáo lý của Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập, gắn liền với nhiều giá trị mà UNESCO đã và đang thúc đẩy, đó là giá trị về hòa bình, nhân văn và lòng bao dung, nhất là những giáo lý, triết lý nhân sinh của ngài dành cho cộng đồng về tình đoàn kết dân tộc...

Hồ sơ di sản thế giới Yên Tử là hồ sơ có tính liên vùng, cùng với đó thì việc xác định các giá trị nổi bật toàn cầu với tính xác thực, tính nguyên vẹn cũng như công tác quản lý di sản theo các tiêu chuẩn của UNESCO đều được nhiều chuyên gia đánh giá là khó, phức tạp. Tuy nhiên, cho đến đầu năm 2021 thì nỗ lực của các địa phương, đơn vị đã có kết quả bước đầu: Yên Tử đã được đưa vào danh mục dự kiến xây dựng hồ sơ di sản thế giới của UNESCO.

Có được kết quả đó là nhờ trong thời gian qua, công tác phối hợp giữa 3 tỉnh, rồi Cục Di sản (Bộ VH,TT&DL), Ủy ban UNESCO Việt Nam và các sở, ngành, địa phương liên quan được triển khai thực hiện tốt. Khởi đầu là việc phối hợp tổ chức Tọa đàm khoa học xác định giá trị tiêu biểu nổi bật toàn cầu của Quần thể di tích - danh thắng Yên Tử vào cuối tháng 8/2020, đã nhận được 39 bài tham luận, thu hút sự tham gia của 65 đại biểu đại diện các cơ quan Trung ương, các chuyên gia, nhà khoa học. Các ý kiến đã tập trung vào nhận diện cơ sở khoa học, thực tiễn, giá trị nổi bật của di sản Yên Tử để đề xuất loại hình di sản.

Nối tiếp đó, Hội nghị UBND 3 tỉnh đã được tổ chức vào trung tuần tháng 9/2020, các địa phương đã ký biên bản thống nhất nhiều nội dung triển khai xây dựng hồ sơ Yên Tử. Theo đó, bổ sung tỉnh Hải Dương vào địa bàn nghiên cứu lập hồ sơ Yên Tử. Thống nhất lấy tên gọi hồ sơ dự kiến là “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử là Di sản thế giới (Quảng Ninh, Bắc Giang, Hải Dương)” cũng như lựa chọn loại hình di sản văn hóa vật thể, với 4 tiêu chí ii, iii, v và vi theo Công ước của UNESCO 1972. Đồng thời lựa chọn cơ quan tư vấn lập hồ sơ di sản có đủ năng lực, kinh nghiệm cũng như có khả năng quy tụ được đội ngũ nhóm tư vấn là các nhà khoa học, chuyên gia đầu ngành trong nước và quốc tế.

Các địa phương cũng thống nhất việc quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, tập trung nguồn lực, thời gian và phối hợp chặt chẽ để triển khai công tác xây dựng Hồ sơ một cách thống nhất và bài bản, hiệu quả. Đồng thời đề nghị các cơ quan trung ương liên quan hướng dẫn về quy trình, tiến độ xây dựng hồ sơ, kế hoạch quản lý di sản để trình các cấp cũng như việc triển khai, thực hiện các nội dung trong suốt quá trình xây dựng, đăng ký và bảo vệ Hồ sơ di sản thế giới.

Sau nhiều bước thẩm định, báo cáo tóm tắt Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử với sự vào cuộc của các chuyên gia về lịch sử, văn hóa, địa chất và khảo cổ học đã hoàn tất. Ngày 30/1/2021, Văn phòng Chính phủ có văn bản về việc gửi Báo cáo tóm tắt “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử” đề nghị UNESCO đưa vào danh sách dự kiến lập hồ sơ di sản thế giới. Và ngày 5/2/2021, UNESCO đã có văn bản xác nhận việc đưa hồ sơ Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử vào danh sách đề cử dự kiến. Báo cáo tóm tắt hồ sơ Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử “Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương) đã chính thức được website của Trung tâm Di sản Thế giới đăng tải vào danh mục dự kiến xây dựng hồ sơ di sản thế giới.

Ngày 31/3/2021, UBND tỉnh Quảng Ninh có Quyết định số 966/QĐ-UBND về việc phê duyệt Kế hoạch xây dựng Hồ sơ Yên Tử trên cơ sở thống nhất của UBND hai tỉnh bạn. Nối tiếp đó là phê duyệt dự toán kinh phí xây dựng Hồ sơ Yên Tử vào tháng 8/2021.

Song song đó, thời gian qua, các đơn vị đã phối hợp thực hiện 3 đề tài khoa học cấp tỉnh, nghiên cứu về giá trị văn hóa, lịch sử; hệ thống di tích kiến trúc cảnh quan; các đặc điểm, giá trị địa chất - địa mạo và đa dạng sinh học của Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử. Kết quả các nhiệm vụ này sẽ là cơ sở lâu dài để nghiên cứu khoa học đối với nhiều lĩnh vực cũng như phục vụ quá trình phát triển nói chung và trước mắt được sử dụng để xây dựng Hồ sơ di sản thế giới Yên Tử.

Dịch Covid-19 trong thời gian vừa qua có diễn biến hết sức phức tạp, cũng đã ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ thực hiện các nội dung xây dựng Hồ sơ Yên Tử. Gần đây nhất, cuối tháng 1 vừa qua, UBND 3 tỉnh đã tiếp tục họp và ký biên bản ghi nhớ, thống nhất nhiều nội dung quan trọng, trong đó phấn đấu đến cuối năm nay sẽ hoàn thiện hồ sơ chính thức để gửi tới UNESCO...