Gốm Chăm - sản phẩm của trí tuệ, sáng tạo

Gốm Chăm chủ yếu là đồ gia dụng, đồ dùng cúng lễ và đồ mỹ nghệ gồm chum (jek), nồi (gok), mâm (cambak), bình (bilaok)… Nghề làm gốm được xem là biểu hiện của sự sáng tạo do người phụ nữ Chăm làm ra trên nền tảng tri thức được lưu truyền trong cộng đồng.

Thay vì sử dụng bàn xoay, người phụ nữ Chăm di chuyển giật lùi “làm bằng tay, xoay bằng mông” quanh khối nguyên liệu để tạo hình sản phẩm. Gốm không tráng men và được phơi khô, nung ở ngoài trời bằng củi và rơm trong 7 đến 8 giờ ở nhiệt độ khoảng 8.000 độ C.

Nguyên liệu (đất sét, cát, nước, củi và rơm) được khai thác tại chỗ. Đất sét được tái sinh theo chu kỳ vài ba năm sau khi khai thác tại cánh đồng Hamu Tanu Halan, bên bờ sông Quao thuộc làng Bàu Trúc (tỉnh Ninh Thuận) và mỏ đất làng Xuân Quang (cách làng Bình Đức, tỉnh Ninh Thuận, 3 km về hướng Tây Bắc).

Dụng cụ làm gốm đơn giản do nghệ nhân tận dụng vật liệu tại chỗ như: vòng quơ, vòng cạo (bằng tre) để cạo mỏng thân gốm, và vỏ sò, vải cuộn thấm nước để chà láng thân gốm.

Tri thức và kỹ năng làm gốm được trao truyền cho các thế hệ trong gia đình thông qua thực hành. Việc làm nghề tạo cơ hội cho người phụ nữ Chăm giao lưu, tương tác trong lao động sản xuất, sinh hoạt xã hội, cũng như trong việc giáo dục nghề nghiệp cho con cái, nâng cao hơn nữa vai trò của họ trong xã hội.

Nghề làm gốm cũng giúp tăng thu nhập của gia đình và bảo lưu thuần phong mỹ tục, bản sắc văn hóa của người Chăm ở Việt Nam. Tuy nhiên, dù có nhiều nỗ lực bảo vệ, song nghề gốm của người Chăm vẫn đang đứng trước nguy cơ mai một vì sự tác động của quá trình đô thị hóa đến khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu thô, sự chậm thích ứng với kinh tế thị trường và thế hệ trẻ ít quan tâm đến nghề.

Hiện nay, đồng bào Chăm còn duy trì nghề thủ công làm gốm truyền thống tại làng gốm Bàu Trúc, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận và làng gốm Bình Đức, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận.

Sản phẩm gốm Chăm được sản xuất để phục vụ nhu cầu tiêu dùng, nhu cầu tín ngưỡng của cộng đồng cũng như làm quà tặng, trang trí các công trình nghệ thuật.

Làng gốm Bàu Trúc toạ lạc ngay trung tâm thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Đây là làng gốm vẫn duy trì cách làm gốm mà cha ông gần ngàn năm nay đã làm.

Những sản phẩm được tạo ra bằng kỹ thuật độc đáo, nung vẫn làm lộ thiên bằng củi, rơm, trấu… Các nghệ nhân làng gốm Bàu Trúc có thể làm hàng trăm loại sản phẩm gốm theo nhu cầu thị trường. Đây cũng là địa danh thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan, mua sắm và trải nghiệm nghệ thuật làm gốm thủ công.

Trong khi đó, làng gốm Bình Đức hay còn gọi là làng gốm Gọ của người Chăm đã có từ rất lâu đời nằm tại thôn Bình Đức, xã Phan Hiệp, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận.

Đây là làng gốm thủ công duy nhất còn lại ở Bình Thuận. Để làm ra sản phẩm, người Chăm phải đến tận mỏ đất ở sông Phan, sau đó thuê xe chở về làng để sử dụng.

Việc tạo hình cho sản phẩm được người Chăm giữ nguyên vẹn từ xưa cho tới ngày nay. Công cụ để tạo hình là cái bàn quay có hình dáng chiếc bàn tròn nhỏ đóng cố định, người thợ đi vòng quanh cái bàn để tạo hình sản phẩm. Cách nung gốm ở Bình Đức cũng đặc biệt hơn những nơi khác.

Gốm được đặt lên mặt sân, sau đó phủ rơm rạ, lá dừa khô rồi nổi lửa đốt, khi lửa tàn thì sản phẩm cũng vừa hoàn thành. Để trang trí màu cho sản phẩm, lúc gồm vừa dỡ ra khỏi lò đang còn nóng, người thợ dùng nước chế từ trái thị vẩy lên sản phẩm, khi nguội sẽ tạo thành những đốm sao tròn màu nâu đen trông rất đẹp và lạ mắt.

Nghệ thuật làm gốm của người Chăm là di sản văn hóa phi vật thể thứ 15 của Việt Nam được ghi danh vào các Danh sách của UNESCO.

Gốm Chăm làm quà tặng du khách

Để quảng bá, phát huy giá trị gốm Chăm đến du khách trong và ngoài nước, mới đây, UBND tỉnh Ninh Thuận có văn bản gửi các Sở, ban, ngành, UBND các huyện, thành phố trực thuộc về việc sử dụng sản phẩm gốm Chăm làm quà tặng cho khách mời khi đến thăm, làm việc tại địa phương và du khách khi đến tham quan địa phương.

Qua đây nhằm thể hiện sự trân trọng, quý mến đối với các đại biểu khi đến thăm, làm việc tại địa phương, UBND tỉnh Ninh Thuận; khuyến khích các Sở, ban, ngành, UBND các huyện, thành phố trực thuộc quan tâm lựa chọn, sử dụng các mẫu sản phẩm gốm Chăm để làm quà tặng đại biểu, khách mời tham gia các sự kiện quan trọng của cơ quan, đơn vị, địa phương mình nhằm đẩy mạnh giới thiệu, quảng bá sản phẩm, nghệ thuật làm gốm của người Chăm. Đồng thời, nhằm mục đích giới thiệu quảng bá, giới thiệu gốm Chăm đến bạn bè, du khách trong nước quốc tế.

Để cụ thể chủ trương trên, UBND tỉnh Ninh Thuận giao Sở VHTTDL Ninh Thuận chủ trì, phối hợp với các Sở, ngành, địa phương có liên quan tham mưu kế hoạch tổ chức cuộc thi các sản phẩm gốm Chăm để lựa chọn làm quà tặng của tỉnh đảm bảo các yếu tố đặc trưng văn hóa, nghệ thuật dân tộc Chăm, có điểm khác biệt với các sản phẩm ngoài thị trường, nhằm bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật làm gốm của người Chăm.

Ngoài ra, UBND tỉnh Ninh Thuận đề xuất 6 mẫu gốm Chăm dùng để tặng khách là người nước ngoài, cơ quan ngoại giao; mẫu quà tặng khách các bộ ngành và mẫu quà tặng cho lãnh đạo các tỉnh, thành phố.

Ông Nguyễn Văn Hòa, Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Ninh Thuận cho biết: Tháng 11/2022, Nghệ thuật làm gốm của người Chăm chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại.

Theo đó, Sở đã tham mưa UBND tỉnh Ninh Thuận Chương trình hành động, cam kết bảo vệ Nghệ thuật làm gốm của người Chăm theo hướng xây dựng làng gốm Bàu Trúc trở thành làng du lịch cộng đồng. Đây là sản phẩm đặc trưng riêng, khác biệt của Ninh Thuận so với các địa phương khác. Vừa tạo sức hấp dẫn cho phát triển du lịch, vừa góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa của địa phương.