Từ đầu thế kỷ 10 đến giữa thế kỷ 20, vùng đất Hà Nam là nơi lưu dấu nhiều di tích, huyền tích gắn với sự phát triển hưng thịnh của các nhà nước độc lập tự chủ, đồng thời là căn cứ tập kết, tích trữ lương thảo, luyện quân cho công cuộc chống xâm lăng, bảo vệ chủ quyền đất nước.

Những năm qua, được sự quan tâm chỉ đạo của tỉnh và sự hỗ trợ tích cực của các nhà khoa học, hoạt động nghiên cứu khảo cổ học của tỉnh Hà Nam thu được nhiều kết quả đáng mừng. Trong năm 2021-2022, Bảo tàng tỉnh Hà Nam đã phối hợp Viện Khảo cổ học tổ chức điều tra, điền dã, khảo sát, đánh giá toàn diện hệ thống các di tích trên địa bàn tỉnh, bước đầu đã phát hiện và nhận diện hơn 20 di tích, dấu tích có tiềm năng nghiên cứu đưa vào diện tổ chức thám sát, khai quật.

Những phát hiện nêu trên rất quan trọng, được xem là chìa khóa cho công tác nghiên cứu, khai quật khảo cổ học, từng bước giải mã những bí ẩn về lịch sử, văn hóa vùng đất Tam Chúc-Kim Bảng nói riêng và tỉnh Hà Nam nói chung trong diễn trình lịch sử dân tộc.

Tháng 3/2023, Viện Khảo cổ học, Bảo tàng tỉnh Hà Nam và Công ty Dịch vụ du lịch Tam Chúc phối hợp khảo sát tại Thung Na, thuộc tổ 8, thị trấn Ba Sao, huyện Kim Bảng. Tại hang Thung Na 1 và mái đá Thung Na 3 đã phát hiện các dấu tích cổ sinh thời tiền sử và văn hóa vật chất của giai đoạn sơ sử. Ðó là những phát hiện về hóa thạch động vật và những hiện vật như nhiều mảnh gốm vặn thừng, mầu nâu đỏ thuộc nền văn hóa Ðông Sơn.

Cùng với đó, nhóm khảo sát phát hiện một di tích giai đoạn tiền sơ sử trên đỉnh núi Lò Vôi gần khu vực Tam Quan ngoại chùa Tam Chúc. Hiện nay, di tích nằm ở 200 31’52.3’’ vĩ độ bắc và 1050 48’04.7’’ độ kinh đông, cao hơn mực nước biển khoảng 50m. Kết quả khảo sát trên đỉnh núi đã phát hiện nhiều vỏ nhuyễn thể biển cùng với ốc suối chặt đít; đáng chú ý, tại vị trí đỉnh núi với diện tích rộng khoảng 60 m2 đã phát hiện các mảnh miệng và mảnh thân của các đồ gốm nằm cùng với nhuyễn thể biển và nước ngọt.

Kết quả khảo sát cho thấy, khu vực này tồn tại nhiều di tích có niên đại cuối Pleistonece tới Holocene muộn, để chỉ ra rằng, Kim Bảng trong quá khứ là một địa vực khá thuận lợi và được cư dân cổ sử dụng, cư trú qua nhiều thời kỳ.

Cuộc khai quật cũng phát hiện di tích động vật gồm vỏ nhuyễn thể cùng xương răng động vật với số lượng đáng kể. Phần lớn di cốt động vật trong hố khai quật đều là các loài thú nhỏ. Chúng là nguồn thức ăn quan trọng của cư dân cổ trong quá khứ. Loại hình công cụ đá tại hố khai quật không lớn nhưng các đặc điểm về loại hình và kỹ thuật cho thấy sưu tập hiện vật đá ở đây thuộc nền văn hóa Hòa Bình.

Tại các điểm di tích như ngôi tháp mộ nằm trong khuôn viên đền Lảnh Giang, phế tích kiến trúc tại chùa Vân Mộng, đào thám sát tại Hang Chuông, tổ Viên Quang Chân Nhân, căn cứ địa Lạt Sơn, chùa Ðặng Xá, chùa Ðồng Vũ, chùa Ngò,… cũng cho phát hiện quý giá.

Ý thức sâu sắc về giá trị di sản văn hóa mà tiền nhân trao truyền lại, trong những năm qua, chính quyền và nhân dân tỉnh Hà Nam đã nỗ lực bảo vệ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, từng bước có các giải pháp phát huy các tiềm năng để thật sự trở thành nguồn lực và thế mạnh cho sự nghiệp phát triển kinh tế-xã hội của tỉnh.