Những mô hình này không chỉ góp phần khôi phục các giá trị văn hóa đặc trưng mà còn mở ra hướng phát triển kinh tế bền vững cho đồng bào miền núi.

Theo ghi nhận, các mô hình đang được triển khai khá phong phú, phù hợp đặc thù từng vùng, từng dân tộc. Nhiều địa phương tập trung vào mô hình trải nghiệm – tìm hiểu văn hóa truyền thống, trong đó du khách được trực tiếp tham gia vào các hoạt động sinh hoạt văn hóa như dệt thổ cẩm, chế tác nhạc cụ truyền thống, nấu các món ăn bản địa hoặc tham gia vào đời sống lao động hàng ngày của người dân. Các hoạt động này tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt bởi tính chân thực và khả năng gắn kết du khách với cộng đồng.

Song song với đó là các mô hình bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể như phục dựng lễ hội truyền thống, bảo tồn không gian văn hóa cồng chiêng, dân ca – dân vũ, nghi lễ vòng đời, các phong tục đặc trưng của từng dân tộc. Một số địa phương đã mạnh dạn xây dựng không gian trình diễn văn hóa định kỳ, đáp ứng nhu cầu vừa bảo tồn, vừa phục vụ du lịch theo hướng phù hợp, không thương mại hóa quá mức nhưng vẫn đảm bảo hiệu quả kinh tế.

Nhiều địa phương cũng đang đẩy mạnh mô hình xây dựng đời sống văn hóa mới trên nền tảng văn hóa truyền thống, hướng tới cộng đồng văn minh, đầm ấm, giữ gìn bản sắc nhưng vẫn phù hợp với nhịp sống hiện đại. Trong đó, các thiết chế văn hóa cộng đồng được quan tâm đầu tư, giúp người dân có không gian sinh hoạt, giao lưu và quảng bá văn hóa của chính mình.

Một điểm nhấn đáng chú ý là sự xuất hiện ngày càng nhiều của mô hình “di sản kết nối” gắn với hành trình du lịch di sản. Thay vì khai thác đơn lẻ, nhiều địa phương kết nối các yếu tố văn hóa tương đồng giữa các cộng đồng dân tộc, hình thành tuyến du lịch khám phá văn hóa liên vùng, qua đó tạo nên trải nghiệm sâu sắc hơn cho du khách. Những tuyến du lịch này thường kết hợp tham quan thiên nhiên, trải nghiệm không gian văn hóa, thưởng thức ẩm thực và tìm hiểu nghề thủ công truyền thống, tạo nên bức tranh đa dạng và sinh động về văn hóa các dân tộc thiểu số.

Điểm chung của các mô hình trên là đặt cộng đồng vào vị trí trung tâm. Người dân không chỉ là chủ thể bảo tồn văn hóa mà còn là người trực tiếp giới thiệu, tạo sản phẩm và hưởng lợi kinh tế từ hoạt động du lịch. Nhiều hộ gia đình đã mạnh dạn tham gia xây dựng homestay, mở dịch vụ trải nghiệm, bán sản phẩm thủ công truyền thống hoặc tham gia đội văn nghệ biểu diễn phục vụ khách du lịch. Nhờ đó, nguồn thu nhập mới được hình thành, giúp người dân cải thiện đời sống, hạn chế tình trạng lao động rời bản đi làm ăn xa.

Ngoài ra, các mô hình văn hóa – du lịch còn góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị văn hóa của chính mình. Nhiều nghệ nhân và già làng chia sẻ rằng việc có thêm thu nhập từ hoạt động truyền dạy và trình diễn văn hóa khiến họ có động lực tiếp tục gìn giữ, truyền dạy cho thế hệ trẻ. Nhiều bạn trẻ cũng bắt đầu quay lại học nghề truyền thống, tham gia các đội văn nghệ hoặc câu lạc bộ văn hóa, góp phần làm cho văn hóa bản địa thêm sức sống.

Tuy vậy, quá trình triển khai vẫn còn một số khó khăn như hạ tầng giao thông hạn chế, thiếu nguồn nhân lực du lịch được đào tạo bài bản, hay việc cân bằng giữa bảo tồn và khai thác du lịch sao cho không làm biến dạng giá trị văn hóa gốc. Một số mô hình cần thời gian để hoàn thiện và xác định hướng phát triển phù hợp, tránh phát triển ồ ạt nhưng thiếu tính bền vững.

Dù còn nhiều thách thức, nhiều địa phương đánh giá các mô hình văn hóa gắn với du lịch cộng đồng đang mang lại hiệu quả rõ rệt. Nhiều điểm đến mới được hình thành, tạo ấn tượng mạnh với du khách trong và ngoài nước nhờ sự độc đáo, mộc mạc và giàu bản sắc. Trong thời gian tới, các địa phương dự kiến tiếp tục hoàn thiện mô hình, tăng cường liên kết vùng, mở rộng sản phẩm du lịch đặc trưng và đẩy mạnh ứng dụng công nghệ để quảng bá, hướng tới xây dựng hình ảnh du lịch văn hóa miền núi – dân tộc thiểu số chuyên nghiệp và bền vững hơn.