Vị thế linh thiêng của ngôi nhà chung

Trong cấu trúc làng (plei) của người Ba Na, Nhà Rông luôn chiếm vị trí trung tâm, sừng sững và uy nghi như một vị thần hộ mệnh. Vị trí này không chỉ mang ý nghĩa về mặt kiến trúc mà còn khẳng định vai trò tối thượng của Nhà Rông trong đời sống tinh thần. Theo truyền thuyết và niềm tin lâu đời, Nhà Rông được xem như biểu tượng nối dài của ngôi nhà chung thuở ban đầu, nơi gắn kết cộng đồng và cội nguồn của loài người.

Ngôi nhà cao vút này còn là biểu tượng cho sự vững chãi, gắn kết và niềm kiêu hãnh của người Ba Na. Theo TS. Lê Anh Hùng (nguyên Phó giám đốc phụ trách Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam), người Ba Na vẫn thường truyền nhau câu nói đầy hàm ý: “Nhà Rông là bộ mặt của làng, làng mà không có Nhà Rông là làng đàn bà”. Câu nói mộc mạc ấy khẳng định vị thế thiêng liêng của Nhà Rông, nơi gửi gắm tài nghệ, bản lĩnh và tâm hồn của người Ba Na. Với vị trí quan trọng trong đời sống vật chất và tinh thần, Nhà Rông luôn được đồng bào trân trọng, xem như hồn cốt của tộc mình.

Không gian hội tụ văn hóa và đời sống cộng đồng

Trong đời sống thường ngày, Nhà Rông là trung tâm của mọi hoạt động chung, nơi mạch sống văn hóa của cộng đồng được nuôi dưỡng và thăng hoa. Đây là nơi diễn ra các hoạt động chung của dân làng, nơi mọi người tụ họp chuyện trò, chia sẻ kinh nghiệm sống, tổ chức lễ hội hay tiến hành các nghi lễ truyền thống.

Nhà Rông là nơi tổ chức các cuộc họp quan trọng của già làng và các thành viên, nơi đưa ra các quyết định ảnh hưởng đến vận mệnh của buôn làng, giải quyết các tranh chấp theo luật tục. Đồng thời, Nhà Rông cũng là nơi cất giữ những vật thiêng, những tài sản quý giá của cộng đồng như cồng chiêng, trống và các vật phẩm thờ cúng.

Các sự kiện văn hóa lớn của làng đều được tổ chức tại đây, từ những nghi lễ nông nghiệp quan trọng như Lễ Ăn lúa mới (Lễ mừng lúa về kho) đến các lễ hội mang tính cộng đồng cao như Lễ Đâm trâu, nơi tiếng cồng chiêng, điệu múa xoang, lời hát đối đáp hòa quyện trong ánh lửa hồng... Nhà Rông lúc này trở thành chốn linh thiêng, kết nối con người - thiên nhiên - thần linh, nuôi dưỡng mạch sống văn hóa của cả cộng đồng.

Nhà Rông còn là nơi nam giới và những người chưa lập gia đình thường xuyên tụ họp, chia sẻ kinh nghiệm sống. Quan trọng hơn, mỗi lần xây dựng hay sửa chữa Nhà Rông là một cơ hội để trao truyền tri thức truyền thống. Các già làng và nghệ nhân – thực chất chính là những người đồng bào Ba Na biết nghề – sẽ trực tiếp hướng dẫn lớp trẻ cách chọn vật liệu, cách đẽo cột, chẻ tranh, dựng mái.

Vai trò của nghệ nhân và sự trao truyền

Đối với người Ba Na, không có thợ chuyên biệt mà chỉ là những người dân am hiểu nghề truyền thống. Già làng và những nghệ nhân gạo cội này đóng vai trò vô cùng quan trọng. Họ là người nắm giữ trọn vẹn kỹ thuật xây dựng và cả những nghi lễ, phong tục tâm linh độc đáo đi kèm.

Nghệ nhân A Wăng ở làng Kon Rbàng 1 chia sẻ rằng, giờ đây khi sửa nhà Rông, có nhiều bạn trẻ tham gia, các cháu biết chẻ tranh, dựng cột, làm mái... Người già thì hướng dẫn, tụi nhỏ làm được hết. Chính những dịp dựng và sửa chữa Nhà Rông là một lần để văn hóa của người vùng cao Tây Nguyên được tiếp nối, trao truyền cho thế hệ sau. Mỗi lần làm nhà Rông là một lần trao truyền, tiếp nối truyền thống, giúp lớp trẻ học và tiếp nối cách dựng Nhà Rông, giữ gìn bản sắc của người Ba Na. Điều này càng trở nên cấp thiết khi Nhà Rông ngày càng ít đi do tác động của cuộc sống mới.

Kiến trúc độc đáo - Sự hòa quyện với đại ngàn

Kiến trúc Nhà Rông của người Ba Na thể hiện sự hòa quyện hoàn hảo giữa con người và môi trường tự nhiên.

Nhà rông thường cao vút, đồ sộ và bề thế, nhưng thanh thoát. Mái nhà cao phổ biến khoảng 15 đến 20m, có kiến trúc hình chữ A, với đỉnh nóc được trang trí bằng một dải hoa văn độc đáo. Bốn mái nhà rông được lợp cỏ tranh. Hai mái chính rất lớn, được phủ bằng một tấm đan để bảo vệ mái nhà khi gió to. Hai mái đầu hồi hình tam giác cân.

Điểm đặc biệt là Nhà Rông được tạo dựng hoàn toàn bằng vật liệu tự nhiên kiếm được trong rừng, như gỗ, tre, nứa, dây rừng, cỏ tranh, không hề có vật liệu kim khí. Mỗi cột gỗ, mái tranh đều chứa đựng bàn tay khéo léo, trí tuệ và tâm huyết của những người Ba Na. Trong từng đường đẽo, mối nối là sự hòa quyện giữa con người và núi rừng, thể hiện sự gắn bó giữa núi non đất trời hùng thiêng và bản làng.

Sàn nhà rông thường cao từ hơn 2m đến khoảng 3m. Phía bên trong được hình thành từ tám trụ gỗ lớn, với kiến trúc phổ biến là nhà ba gian; thường được trang trí công phu với những hoa văn và tác phẩm điêu khắc phức tạp.

Những áp lực thay đổi từ cuộc sống đương đại

Trong dòng chảy của cuộc sống hiện đại, việc gìn giữ Nhà Rông truyền thống đang đứng trước nhiều thách thức lớn, đe dọa làm mai một di sản văn hóa độc đáo này.

Sự thay đổi lớn nhất đến từ vấn đề vật liệu. Mặc dù Tây Nguyên nổi tiếng với rừng cây bạt ngàn, nhưng việc tìm kiếm các loại gỗ đặc trưng (như gỗ cà chít – loại gỗ có độ bền cao nhưng rất quý hiếm), tre, nứa, tranh... ngày càng khó khăn. Những quy định bảo vệ rừng đã được siết chặt, người dân không còn dễ dàng tìm kiếm những vật liệu đặc trưng cần thiết để dựng nhà Rông nguyên bản. Họ buộc phải tìm đến các vật liệu thay thế hiện đại, làm mất đi sự liên kết hữu cơ giữa kiến trúc và môi trường tự nhiên bản địa.

Nhiều ngôi Nhà Rông truyền thống đã dần bị thay thế bằng nhà Rông mái tôn, nhà Rông bê tông cốt thép hay vật liệu hiện đại khác. Việc sử dụng mái tôn thay cho mái tranh theo người dân là vừa đảm bảo được độ bền của ngôi nhà, không tốn thời gian để thu gom đủ nguyên liệu mới, vừa giảm nguy cơ cháy vào mùa khô.

Ngoài ra, sự mai một nguồn nhân lực cũng là một trở ngại lớn. Công tác bảo tồn gặp khó khăn bởi cộng đồng Ba Na không có thợ chuyên biệt mà chỉ là người dân biết nghề. Sự mai một của các nghệ nhân gạo cội do tuổi tác đang đe dọa việc truyền dạy và duy trì tri thức truyền thống cho thế hệ trẻ, bởi không có nhiều cơ hội cho thế hệ trẻ học cách làm Nhà Rông truyền thống.

Bên cạnh đó, các yếu tố như định canh định cư, sự phát triển kinh tế và giao thông vận tải, hay việc mở rộng xây dựng các nhà văn hóa cộng đồng mới cũng dần làm giảm vai trò trung tâm tuyệt đối của Nhà Rông, khiến nhiều buôn làng vắng bóng Nhà Rông hoặc không còn giữ đúng nguyên mẫu ban đầu.

Hướng đi bền vững cho di sản sống

Trước những khó khăn trên, phong trào phục dựng Nhà Rông được chú trọng, với sự tổ chức và đầu tư của Nhà nước và do người dân bản địa thực hiện. Những Nhà Rông truyền thống đã và đang trở thành điểm du lịch thu hút đông đảo du khách. Để di sản văn hóa độc đáo này trường tồn, cần có những giải pháp đồng bộ và bền vững:

Ông Phan Văn Hoàng (Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ngãi), khẳng định: "Cần chủ động xây dựng các vùng nguyên liệu; tuyên truyền, vận động người dân khai thác tre, mây, tranh đủ dùng, tránh tình trạng khan hiếm nguyên liệu truyền thống về sau." Việc tự chủ nguyên liệu truyền thống giúp giảm chi phí phục dựng và hạn chế nguy cơ “hiện đại hóa” Nhà Rông, đây được xem là giải pháp nền tảng nhằm gìn giữ tính chân thực, bảo tồn nguyên gốc giá trị kiến trúc - văn hóa.

Song, việc gắn bảo tồn với hiệu quả kinh tế cũng được đánh giá là hướng đi bền vững. Nhà Rông có thể trở thành trung tâm sinh hoạt và nguồn lực phát triển kinh tế thông qua mô hình du lịch cộng đồng: biểu diễn cồng chiêng, dệt vải, múa xoang… từ đó người dân địa phương có thêm thu nhập từ chính văn hóa của mình. Thực tế, mô hình này đã giúp người dân Gié - Triêng tại làng Đăk Răng (Quảng Ngãi) biết khai thác giá trị di sản, vừa bảo tồn bản sắc văn hóa, vừa tạo sinh kế ổn định cho cộng đồng.

Giữa thiên nhiên hùng vĩ của Tây Nguyên, mái Rông như ngọn lửa bền bỉ cháy giữa gió ngàn, biểu trưng cho sức sống kiên cường và tinh thần đoàn kết của người con núi rừng Tây Nguyên. Giữ gìn mái Rông chính là giữ gìn linh hồn Tây Nguyên, cũng là giữ gìn một mảnh hồn của dân tộc Việt Nam./.