Sau khi sáp nhập với tỉnh Phú Yên, Đắk Lắk sở hữu một nguồn tài nguyên du lịch phong phú, đa dạng, hội tụ đặc trưng của cả vùng Cao nguyên và Duyên hải Nam Trung Bộ. Với dân số hơn 3,3 triệu người và sự chung sống của 49 dân tộc anh em , Đắk Lắk thực sự là nơi giao thoa của nhiều giá trị văn hóa đặc sắc, phản ánh bản sắc Việt Nam thống nhất trong đa dạng.

Trong đó, các dân tộc thiểu số tại chỗ như Êđê, M'nông, Ba Na, Chăm H'roi, J'rai là chủ thể sáng tạo nên nhiều giá trị văn hóa truyền thống tiêu biểu. Mỗi tộc người mang theo một "mảnh ghép văn hóa riêng" – từ lễ hội, âm nhạc, nghệ thuật trình diễn đến phong tục tập quán, làm nên sự đa dạng, phong phú và hấp dẫn của đời sống văn hóa địa phương.

Đắk Lắk tự hào là tỉnh có hai di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được UNESCO ghi danh: Không gian Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên (năm 2005) và Nghệ thuật Bài chòi Trung Bộ (năm 2017).

Đặc biệt, Cồng chiêng Tây Nguyên là biểu tượng văn hóa tiêu biểu nhất. Cồng chiêng không chỉ là nhạc cụ, mà còn là tiếng nói tâm linh của đại ngàn, là nhịp cầu nối con người với thiên nhiên, thần linh và cộng đồng. Mỗi bộ chiêng mang linh hồn riêng, là tài sản thiêng liêng gắn với đời sống tinh thần, hiện diện trong mọi nghi lễ, lễ hội, vòng đời con người – từ lễ mừng lúa mới, lễ bỏ mả, lễ cưới, lễ đón khách quý. Âm vang cồng chiêng lan tỏa như sợi dây gắn kết cộng đồng, thể hiện niềm tin, khát vọng và bản sắc văn hóa Tây Nguyên.

Nhận thức được tiềm năng to lớn từ di sản, tỉnh Đắk Lắk đã xác định công tác bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc thiểu số là nhiệm vụ trọng tâm, gắn với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là lĩnh vực du lịch.

Để hiện thực hóa mục tiêu này, tỉnh đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách quan trọng, tạo nền tảng pháp lý vững chắc và động lực quan trọng để thu hút các nguồn lực đầu tư, phát triển du lịch văn hóa - du lịch cộng đồng. Tiêu biểu như: Chương trình số 15 (2017) về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn; Đề án số 08 (2022) về phát triển du lịch tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030; Nghị quyết số 08 (2021) về hỗ trợ phát triển du lịch cộng đồng tại thôn, buôn đồng bào dân tộc thiểu số; Nghị quyết số 10 (2021) về bảo tồn và phát huy văn hóa Cồng chiêng tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2022 - 2025…

Những chính sách này đã tạo môi trường thuận lợi cho việc khôi phục sinh hoạt lễ hội, truyền dạy nghệ thuật truyền thống và phát triển sản phẩm du lịch dựa trên giá trị di sản. Kết quả đạt được cho thấy sự chuyển biến rõ rệt: Toàn tỉnh hiện có hơn 1.600 bộ chiêng thuộc các dân tộc Êđê, M'nông, Jrai và 481 đội chiêng, đội văn nghệ dân gian hoạt động thường xuyên; Hàng chục lễ hội truyền thống được khôi phục như Lễ cúng bến nước, Lễ cầu mưa, Lễ mừng sức khỏe, Lễ hội đua voi Buôn Đôn, tạo không gian diễn xướng tự nhiên và sống động. Bên cạnh đó, hàng năm, tỉnh tổ chức các lớp truyền dạy cồng chiêng, dân ca, dân vũ với hơn 6.000 học viên. Đã có 55 nghệ nhân ưu tú được Nhà nước phong tặng và hơn 1.000 nghệ nhân trẻ được bồi dưỡng, góp phần làm trẻ hóa đội ngũ gìn giữ di sản.

Công tác giáo dục di sản cũng được chú trọng, với chương trình "Đưa di sản vào trường học". 100% trường Phổ thông Dân tộc Nội trú có hoạt động ngoại khóa về Cồng chiêng. Nội dung được tích hợp vào môn Âm nhạc, Lịch sử, Ngữ văn, Hoạt động trải nghiệm. Qua đó, thế hệ trẻ được trang bị kiến thức và kỹ năng, hình thành ý thức tự hào và trách nhiệm gìn giữ di sản.

Chính từ những hoạt động thiết thực nói trên, nhiều đội cồng chiêng được khôi phục, nghệ nhân có điều kiện truyền dạy, giúp di sản Cồng chiêng "sống trong đời sống đương đại", vừa là niềm tự hào văn hóa, vừa là nguồn lực phát triển kinh tế du lịch bền vững.

Những năm qua, Đắk Lắk được xem là địa phương tiên phong phát triển du lịch cộng đồng gắn với di sản văn hóa. Các buôn du lịch như Akô Dhông, Buôn Trí, Buôn Kuốp, Buôn Tuôr, Buôn Kli A đã trở thành điểm đến hấp dẫn. Tại đây, du khách được trải nghiệm đời sống văn hóa đích thực, thưởng thức nghệ thuật Cồng chiêng, ẩm thực, dệt thổ cẩm và các nghề thủ công truyền thống.

Cồng chiêng cũng được tái hiện trong không gian tự nhiên tại các khu du lịch như Ko Tam, Troh Bư, Buôn Đôn, Hồ Lắk, Làng Cà phê Trung Nguyên, tạo dấu ấn riêng cho sản phẩm du lịch Đắk Lắk. Nhiều sự kiện lớn như Lễ hội Cà phê Buôn Ma Thuột, Liên hoan văn hoá Cồng chiêng đã đưa âm vang Cồng chiêng lan tỏa rộng rãi, quảng bá hình ảnh địa phương.

Mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu, công tác bảo tồn di sản gắn với phát triển du lịch tại Đắk Lắk vẫn đối diện với những khó khăn, thách thức cần giải quyết cấp bách. Đó là lối sống hiện đại, công nghệ số và sự thay đổi môi trường văn hóa khiến lớp trẻ ít gắn bó với chiêng, nhạc cụ và nghi lễ truyền thống; Nhiều nghi lễ, lễ hội chỉ còn tổ chức khi có kinh phí hoặc phục vụ du lịch, làm giảm tính thiêng và sự tự nguyện của cộng đồng; Nghệ nhân cao tuổi ngày càng ít; việc truyền dạy còn manh mún, thiếu chính sách đãi ngộ phù hợp; Một số điểm du lịch còn sân khấu hóa di sản, thiếu tính trải nghiệm và giá trị chiều sâu; đầu tư cơ sở vật chất còn hạn chế…

Để di sản văn hóa các dân tộc thiểu số thực sự "sống trong đời sống đương đại" và trở thành nguồn lực quan trọng thúc đẩy phát triển du lịch bền vững, Đắk Lắk hướng đến triển khai đồng bộ các giải pháp trọng tâm, tập trung vào việc đẩy mạnh đầu tư, hỗ trợ cộng đồng và chuẩn hóa sản phẩm du lịch. Đó là xây dựng chính sách đãi ngộ phù hợp cho các nghệ nhân cao tuổi. Khuyến khích hỗ trợ nghệ nhân truyền nghề, truyền dạy tại chỗ, duy trì đội chiêng, đội văn nghệ dân gian tại buôn làng. Xây dựng thế hệ nghệ nhân trẻ, nòng cốt làm lực lượng kế cận trong việc bảo tồn các loại hình di sản văn hoá phi vật thể.

Đồng thời tích cực vận động xã hội hóa, tăng cường nguồn lực cho công tác bảo tồn. Đầu tư về cơ sở hạ tầng, trang thiết bị cho các nhà văn hóa cộng đồng của buôn đồng bào dân tộc thiểu số tại chỗ. Quan trọng nhất là khuyến khích các buôn làng tổ chức lễ hội truyền thống gắn với du lịch cộng đồng và tạo điều kiện để cộng đồng tham gia trực tiếp vào quá trình quản lý, khai thác và hưởng lợi từ các sản phẩm du lịch văn hóa. Điều này giúp di sản giữ được tính thiêng, không bị thương mại hóa quá mức, đồng thời tạo sinh kế bền vững, góp phần xóa đói giảm nghèo…

Bên cạnh đó, tỉnh lên kế hoạch phát triển các chuỗi tour du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm văn hóa gắn với cồng chiêng, lễ hội, ẩm thực, nhà dài, không gian buôn làng; Tổ chức các hoạt động trải nghiệm có chiều sâu như học đánh chiêng, làm rượu cần, dệt thổ cẩm, đan lát, tạc tượng, ẩm thực truyền thống.

Chuẩn hóa sản phẩm, nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng cường quảng bá để hình thành "thương hiệu du lịch văn hóa Đắk Lắk" cũng là một mục tiêu được đặt ra bên cạnh việc soát, điều chỉnh chính sách đầu tư, hỗ trợ hạ tầng du lịch cộng đồng, bảo đảm quy mô và tính bền vững. Gắn trách nhiệm của doanh nghiệp du lịch với bảo tồn di sản và lợi ích của cộng đồng.

Phối hợp với các tỉnh Tây Nguyên, Duyên hải miền Trung xây dựng "Con đường di sản Cồng chiêng - Đại ngàn - Biển xanh" và tổ chức tour du lịch liên vùng. Mở rộng hợp tác, đưa sản phẩm văn hóa - du lịch Đắk Lắk tham gia các hội chợ, triển lãm, sự kiện văn hóa quốc tế, góp phần khẳng định thương hiệu du lịch văn hóa Việt Nam.

Tỉnh cũng xác định đẩy mạnh công tác quảng bá, truyền thông và chuyển đổi số trong di sản là giải pháp then chốt trong giai đoạn mới. Theo đó, xây dựng một đề Đề án số hóa di sản Cồng chiêng và tri thức dân gian (thu âm, quay phim, lưu trữ dữ liệu, tái hiện lễ hội bằng công nghệ 3D/VR/AR); Phát triển "Không gian số di sản Đắk Lắk", kết nối với hệ thống cơ sở dữ liệu di sản quốc gia. Tăng cường quảng bá qua video clip, phim tài liệu, lễ hội trực tuyến, nền tảng mạng xã hội, website du lịch quốc gia; Phối hợp truyền thông vùng, lan tỏa hình ảnh "Đắk Lắk – Vùng đất của Cồng chiêng và trải nghiệm văn hóa".

Bảo tồn văn hóa là quá trình làm sống lại và phát huy các giá trị di sản trong đời sống đương đại. Đó là cách biến di sản thành nguồn lực mềm cho phát triển du lịch, góp phần tạo sinh kế, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho đồng bào các dân tộc thiểu số. Với sự quan tâm, định hướng và đồng hành của chính quyền địa phương, nghệ nhân và cộng đồng, tin tưởng rằng các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số tỉnh Đắk Lắk sẽ tiếp tục được tỏa sáng, trở thành động lực mạnh mẽ cho phát triển du lịch bền vững, góp phần xây dựng Đắk Lắk trở thành vùng đất giàu bản sắc, thân thiện và hội nhập, nơi di sản thực sự sống trong đời sống hôm nay và lan tỏa đến mai sau.