Nghệ nhân và người có uy tín là hai lực lượng nền tảng, quyết định sự tồn vong và phát triển của các giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt là ở vùng dân tộc thiểu số (DTTS). Tại Lạng Sơn, họ giữ vai trò đặc biệt quan trọng, là chủ thể sáng tạo, bảo tồn, thực hành và truyền dạy di sản, đồng thời là nhân tố dẫn dắt cộng đồng trong mọi mặt đời sống.

Vai trò cốt lõi của nghệ nhân và người có uy tín trong cộng đồng

Nghệ nhân là người trực tiếp kế thừa, thực hành và phát triển các giá trị truyền thống cốt lõi. Họ duy trì sự sống động của các loại hình nghệ thuật như Then, Sli, Hát Lượn, múa sư tử và các nghi lễ cấp sắc... Trong nghề thủ công truyền thống (dệt thổ cẩm, làm ngói âm dương), nghệ nhân sáng tạo mẫu mã mới, áp dụng kỹ thuật cải tiến nhưng vẫn giữ nguyên bản sắc văn hóa.

Điển hình trong công tác bảo tồn, có thể kể đến cố Nghệ nhân Nhân dân Tạ Bích Lộc (dân tộc Nùng), Nghệ nhân Nhân dân Mông Thị Sấm (dân tộc Tày), Nghệ nhân Nhân dân Nông Thị Lìm (dân tộc Tày) và Nghệ nhân Nhân dân Hà Mai Ven là những trụ cột, vừa thực hành vừa bảo tồn và truyền dạy kỹ năng, đồng thời phối hợp lập hồ sơ trình công nhận di sản.

Trong công tác truyền dạy kế thừa, nghệ nhân duy trì và chuyển giao kỹ năng, nghi lễ và kiến thức cho thế hệ trẻ thông qua gần 100 câu lạc bộ hát dân ca và hàng trăm tổ, đội văn nghệ cơ sở. Các nghệ nhân tiêu biểu như Hà Mai Ven, Nông Văn Hiện, Vi Thị Liên đã duy trì hoạt động này, đảm bảo sự liên tục của các giá trị Then, Sli, Hát Ví, Hát Lượn.

Nghệ nhân và người có uy tín đóng vai trò quan trọng trong việc quảng bá văn hóa Lạng Sơn ra quốc tế. Nhiều nghệ nhân như nghệ nhân nhân dân Nông Thị Lìm hay nghệ sỹ nhân dân Triệu Thủy Tiên đã đưa nghệ thuật Then trình diễn tại các sự kiện quốc tế, góp phần nâng cao vị thế văn hóa địa phương.

Họ đồng thời là nguồn tư liệu sống cho nghiên cứu, cung cấp chất liệu dân gian cổ truyền để biên soạn, chỉnh lý và sáng tác hơn 200 làn điệu dân ca. Các ấn phẩm quan trọng như cuốn “Từ điển văn hóa Then” do Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc phát hành; hay các nghiên cứu về Lễ cấp sắc của người Tày ở xã Văn Quan, đều được xây dựng dựa trên tri thức từ đội ngũ nghệ nhân.

Người có uy tín tại Lạng Sơn là cầu nối hiệu quả giữa các cấp ủy đảng, chính quyền với đồng bào các dân tộc thiểu số. Họ vận động nhân dân chấp hành chủ trương, chính sách và tích cực tham gia giữ ổn định tình hình an ninh, đặc biệt tại các vùng biên giới dài 231,74 km giáp Trung Quốc, thông qua việc vận động hộ gia đình tự quản cột mốc và cung cấp thông tin về các vụ việc phức tạp.

Nhiều nghệ nhân và người có uy tín hoạt động trong lĩnh vực tín ngưỡng như Mo, Then, Tào, có ảnh hưởng sâu sắc đến cộng đồng, giúp xóa bỏ các phong tục lạc hậu như tảo hôn, hôn nhân cận huyết, thách cưới, từ đó củng cố niềm tin và chuẩn mực đạo lý trong khuôn khổ pháp luật. Về kinh tế, họ là lực lượng nòng cốt trong phát triển du lịch văn hóa, gắn di sản với sản phẩm hàng hóa và tạo giá trị gia tăng cho địa phương.

Cơ chế hỗ trợ từ trung ương đến địa phương

Để đảm bảo nguồn lực cho công tác bảo tồn, các chính sách hỗ trợ nghệ nhân và người có uy tín tại Lạng Sơn được cụ thể hóa dựa trên hành lang pháp lý vững chắc từ Trung ương.

Đối với nghệ nhân, các chương trình hỗ trợ tài chính được triển khai dựa trên Luật Di sản Văn hóa và được định mức cụ thể theo Thông tư số 55/2023/TT-BTC của Bộ Tài chính. Văn bản này đóng vai trò là "kim chỉ nam", quy định rõ mức chi hỗ trợ cho nghệ nhân dân tộc thiểu số trong việc truyền dạy di sản, ví dụ, Nghệ nhân Ưu tú nhận 800.000 đồng/ngày khi tham gia các lớp lưu truyền văn hóa.

Đối với người có uy tín, việc công nhận và hỗ trợ được thực hiện trực tiếp theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ tại các Quyết định số 12/2018/QĐ-TTg và Quyết định số 28/2023/QĐ-TTg. Đây là cơ sở để Lạng Sơn xác định đúng đối tượng, đảm bảo các cá nhân có ảnh hưởng tích cực được hỗ trợ thông tin và kinh phí kịp thời.

Tại địa phương, các chính sách khung này được cụ thể hóa bằng các Nghị quyết của Hội đồng Nhân dân và Quyết định của Ủy ban Nhân dân tỉnh Lạng Sơn. Đây là căn cứ để tỉnh phân bổ vốn từ Chương trình Mục tiêu Quốc gia về dân tộc (Dự án 6), qua đó giao nhiệm vụ cụ thể cho các Sở, Ban ngành triển khai trực tiếp các hoạt động bảo tồn và hỗ trợ tại cơ sở.

Tính đến tháng 2/2025, Lạng Sơn có 34 Nghệ nhân được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu và 1.602 người có uy tín được công nhận. Đây là lực lượng nòng cốt cho sự phát triển văn hóa của tỉnh. Tuy nhiên, việc phát huy vai trò của đội ngũ này đang đối mặt với nhiều rào cản nghiêm trọng.

Vấn đề lớn nhất là nguy cơ già hóa và đứt gãy kế cận. Đội ngũ nghệ nhân đang ngày càng lớn tuổi, sức khỏe yếu, dẫn đến hạn chế lớn trong khả năng truyền nghề trực tiếp các nghi lễ phức tạp và kỹ năng thủ công cao. Trong khi đó, lớp kế cận trẻ tuổi lại thiếu sự đam mê và cơ hội tiếp cận môi trường thực hành bài bản. Nhiều nghề truyền thống hoặc loại hình diễn xướng có nguy cơ mai một nếu không có giải pháp đào tạo, thu hút và hỗ trợ kịp thời.

Kế đến là việc chính sách đãi ngộ chưa tương xứng và thiếu đồng bộ. Mức phụ cấp cho nghệ nhân, dù đã có văn bản quy định, vẫn còn thấp so với công sức và thời gian họ bỏ ra để duy trì và truyền dạy di sản. Sự thiếu liên kết giữa ngành văn hóa, du lịch, giáo dục và chính quyền địa phương cũng khiến các chương trình hỗ trợ trở nên manh mún, không tạo được động lực mạnh mẽ để duy trì nghề nghiệp.

Cuối cùng là áp lực từ thương mại hóa làm biến dạng di sản. Do thiếu hướng dẫn chuyên môn và cơ chế kiểm soát chặt chẽ, một số di sản có nguy cơ bị biến tấu quá mức để phục vụ nhu cầu giải trí du lịch. Tình trạng này làm mất đi tính nguyên bản và giá trị văn hóa cốt lõi của các nghi lễ truyền thống, gây khó khăn cho việc giáo dục và quảng bá văn hóa đúng bản chất.

Mô hình phát huy giá trị văn hóa tiêu biểu tại địa phương

Để khắc phục các thách thức và tối ưu hóa nguồn lực văn hóa, tỉnh Lạng Sơn đã và đang triển khai các mô hình phát huy vai trò của nghệ nhân và người có uy tín một cách cụ thể, gắn liền với địa bàn.

Mô hình truyền dạy tập trung theo huyện là trọng tâm, trong đó nghệ nhân phối hợp chặt chẽ với cơ quan quản lý để tổ chức các lớp truyền dạy các loại hình nghệ thuật đặc trưng ngay tại vùng lõi văn hóa. Điển hình là việc truyền dạy Hát Sli slình làng dân tộc Nùng tại xã Văn Quan hoặc Hát Tú sỉ Na Miẻo dân tộc Mông Đen tại huyện Tràng Định, nhằm đảm bảo kỹ năng và kiến thức được chuyển giao liên tục cho thế hệ trẻ.

Bên cạnh đó, tỉnh triển khai mô hình gắn kết văn hóa – địa chất và du lịch tại khu vực Công viên Địa chất. Trong mô hình này, nghệ nhân và người có uy tín đóng vai trò then chốt trong việc thiết kế các tour trải nghiệm, kết hợp di sản văn hóa phi vật thể (như trải nghiệm Hát Then tại nhà nghệ nhân, học làm nhạc cụ dân tộc) với việc tham quan các di tích địa chất đặc trưng.

Song song với phát triển kinh tế, mô hình xóa bỏ hủ tục và xây dựng đời sống mới được triển khai rộng rãi ở các xã vùng sâu, vùng biên giới. Trong mô hình này, các nghệ nhân hoạt động trong lĩnh vực tín ngưỡng thường xuyên hợp tác với chính quyền và Mặt trận Tổ quốc để vận động xóa bỏ hủ tục, củng cố niềm tin, và giúp cộng đồng giữ gìn sự trong sáng của phong tục truyền thống.

Nghệ nhân và người có uy tín là hai lực lượng cốt lõi, nắm giữ chìa khóa bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc thiểu số tại Lạng Sơn. Việc phát huy tối đa vai trò của họ là giải pháp toàn diện để cân bằng giữa bảo tồn di sản, phát triển sinh kế và củng cố an ninh chính trị, xã hội.

Vì vậy, trong giai đoạn tới, tỉnh Lạng Sơn cần đầu tư chiến lược, đồng bộ các giải pháp sau. Trước hết, cần hoàn thiện chính sách đãi ngộ, tăng cường hỗ trợ vật chất và tinh thần, đảm bảo nghệ nhân có điều kiện tốt nhất để truyền nghề, bao gồm cả việc đào tạo kỹ năng số cho nghệ nhân và lớp kế cận. Bên cạnh đó, cần đa dạng hóa mô hình truyền dạy, nhân rộng các mô hình gắn với giáo dục chính quy và du lịch trải nghiệm, tạo môi trường thực hành văn hóa rộng rãi và bền vững. Cuối cùng, cần thúc đẩy Chuyển đổi số có kiểm soát, ứng dụng công nghệ để số hóa tư liệu di sản một cách chuẩn xác dưới sự giám sát của nghệ nhân, giúp văn hóa Lạng Sơn được quảng bá rộng rãi mà vẫn giữ được tính nguyên bản./.