Vùng đất Lâm Thượng, tỉnh Lào Cai là địa phương có đông đồng bào dân tộc Tày sinh sống. Người Tày nơi đây còn giữ được nhiều phong tục, tập quán cùng nét sinh hoạt mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống, giàu tiềm năng để phát triển du lịch cộng đồng thu hút du khách gần xa.

Xã Lâm Thượng, tỉnh Lào Cai được thiên nhiên ưu đãi, thời tiết ôn hoà. Những nguồn nước trong mát chảy ra từ núi đá, thuận lợi cho phát triển trồng trọt, chăn nuôi, trong đó lúa nếp Lào Mu là một trong những cây trồng được người dân nơi đây duy trì gieo cấy bao đời nay. Lúa nếp ở đây rẻo thơm và có vị đậm đà, đặc trưng riêng, đặc biệt khi được đồ xôi hay làm cốm.

Những người cao tuổi ở đây cho biết, Lâm Thượng (tên gọi cũ Khánh Thiện cổ xưa gọi là Mường Chun) có từ bao giờ thì gạo nếp Lào Mu cũng có từ lúc đó, giờ không còn ai nhớ. Chỉ biết rằng gạo nếp Lào Mu đã tồn tại và lưu truyền cùng với Lâm Thượng đến tận ngày nay. Người xưa kể lại rằng, ngày trước, chợ Lục Yên (tên gọi cũ của một huyện thuộc tỉnh Yên Bái cũ hay còn gọi là chợ Bến Lăn) thuộc xã Lâm Thượng bây giờ là nơi giao thương hàng hóa của người dân Lục Yên Châu.

Đồng bào Tày Lâm Thượng đi chợ, ngoài mang theo tiền bạc, sản vật để giao thương còn một thứ không thể thiếu, đó là gói xôi nếp làm hành trang. Người đi chợ cùng bó đuốc từ lúc gà gáy canh hai, canh ba. Mọi người đi qua xã Mai Sơn, Lâm Thượng rồi mới đến xã Tân Lĩnh (tên địa danh cũ thuộc tỉnh Yên Bái cũ) tuyến đường mòn dài khoảng 30 km, khi đến chợ thì trời đã trưa. Tan chợ mọi người quay về đến mỏ nước "Bó Hán" thuộc địa phận xã Tân Lĩnh thì dừng nghỉ chân. Dưới tán cây xanh bên mỏ nước, mọi người mang cơm gói cùng thịt gà, cá nướng ra ăn, nghỉ ngơi lấy sức để rảo bước nhanh về nhà kẻo tối.

Sau khi nghỉ lại, người dân để lại những lá dong gói xôi. Người đi sau nghỉ lại, phát hiện trên lá có lớp mỡ màng vương lại trên lá dong sót lại thì biết chính xác là của người dân Khánh Thiện (nay thuộc xã Lâm Thượng, tỉnh Lào Cai), đó là lá gói xôi nếp Lào Mu mà người Khánh Thiện mang theo. Từ đó, người ta nhận biết được rằng cơm nếp Lào Mu của người Khánh Thiện khác hoàn toàn so với nếp của các nơi khác. Và cứ thế gạo nếp Lào Mu Khánh Thiện nổi tiếng cơm thơm, mềm, dẻo, mỡ màng lan truyền tới khắp vùng miền, với những tên gọi đặc thù như: Nếp Lào Mu, Kháu Lào Mu, Kháu Mò Me.

Hằng năm cứ đến tháng 9, tháng 10 âm lịch, khi hạt lúa vừa đến độ chắc vẫn còn ngậm chút sữa là thời điểm tốt nhất để làm cốm, những bông nếp cái mẩy sữa căng tròn thì cũng là lúc người dân xã Lâm Thượng lại nô nức chuẩn bị tổ chức "tết Khảu mảu" (gọi là tết cốm). Dịp tết này, cả làng lại rộn lên tiếng cối, tiếng chày giã cốm, mọi người tập trung giúp nhau làm cốm, hình ảnh các thiếu nữ, các mẹ, các bà cùng nhau giã cốm, tiếng chày, tiếng cối tạo thành một nhịp điệu rộn rã được người dân bản địa gọi là "Cắc Kéng" hay còn gọi là "lễ hội Cắc Kéng". Đây là dịp để người dân tạ ơn trời đất, mừng mùa màng tươi tốt, bội thu. Lễ hội Cắc Kéng mang đậm nét đẹp văn hóa được đồng bào gìn giữ từ bao đời và đã trở thành bản sắc riêng có của người Tày xã Khánh Thiện, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái được lưu truyền đến ngày nay.

Theo kinh nghiệm làm cốm lâu năm để có những mẻ cốm dẻo, thơm ngon, mang đậm hương vị tiết trời thu quan trọng nhất là khâu chọn thóc. Thóc nếp để làm cốm phải được làm từ giống nếp cái đặc sản hạt mẩy, to, dài, hạt vẫn còn sữa thì hạt cốm mới xanh, mịn, có độ dẻo và giữ được hương vị.

Để làm được cốm, từ buổi chiều hôm trước người mẹ và các con đã ra đồng gặt những bông lúa còn non, đang vào sữa gặt về còn ướt sương đêm được đem đi tuốt, từng thúng lúa được đem đi đãi hạt lép, để ráo rồi cho vào chảo rang. Đây là công đoạn gần như quyết định về chất lượng của cốm, bởi nếu rang già lửa cốm sẽ cháy, rang non lửa thì sẽ không thành cốm. Vậy nên, người đứng lò rang đều phải là những người giỏi nghề, giàu kinh nghiệm.

Để giã được cốm, mỗi nhà đều sắm một cái loỏng (chiếc cối lòng máng dài, làm từ thân cây to, khoét lõi), 6 cái chày để giã cốm. Những hạt Cốm dẻo thơm sẽ được cúng lên tổ tiên và tổ chức Tết Khảu Mảu cầu mong trời đất mưa thuận gió hoà, giúp người dân gặp may mắn trong lao động, sản xuất. Sau khi hoàn thành việc giã cốm, mọi người cùng hân hoan phấn khởi nói cười. Người thì dùng chày giã xuống loỏng, người thì đập nhịp vào thành cối, tạo nên âm thanh "cùm cùm cắc cùm cắc", cứ thế vang rộn khắp bản làng, nhịp Cắc Kéng rất mạnh mẽ, dứt khoát để thể hiện sự vui mừng, phấn khởi và cầu mong mùa màng bội thu, đồng bào ấm no, hạnh phúc.

Lễ hội Cắc Kéng xã Lâm Thượng, tỉnh Lào Cai được tổ chức thường niên vào trung tuần tháng 10 hàng năm. "Cắc Kéng" là một nhịp điệu người dân nơi đây vẫn gọi cho hoạt động của giã Cốm được lưu truyền lâu đời mang đậm bản sắc dân tộc Tày, gắn với việc lao động sản xuất thuần nông của người dân, cầu mong mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu.

Lễ hội gồm có 2 phần là phần lễ và phần hội. Trong đó, phần lễ chính gồm dâng hương đình Tông Luông, chấm điểm, trao giải các gian hàng của các thôn, trích đoạn "Pang kháu máu", màn tái hiện Cắc Kéng.

Phần hội gồm các hoạt động văn hóa gồm thi giã cốm, thi dệt dây dao Tày, thi trưng bày, trang trí gian hàng và tổ chức các giải thể thao, các trò chơi dân gian như bóng chuyền, đánh quay, kéo co, chọi dê, đi cầu hái lộc.

Trong không gian lễ hội, du khách được trực tiếp tham gia vào hoạt động giã cốm, các trò chơi dân gian như đánh yến, đi cà kheo, thưởng thức các món ăn truyền thống. Đặc biệt là các món ăn được chế biến từ cốm theo phương pháp truyền thống của đồng bào Tày xã Lâm Thượng, tỉnh Lào Cai.

Tại lễ hội đã diễn ra các hoạt động văn nghệ chào mừng với với các tiết mục đặc sắc như: Hát Khắp Mùa Mường Chun; Múa Nọong ơi; đặc biệt là màn sân khấu hóa tái hiện lễ cầu mùa cốm mới.

"Tết Khảu mảu" cùng với điệu chày "Cắc kéng" không chỉ có ý nghĩa đối với đời sống sinh hoạt, có ý nghĩa tâm linh, mà còn là dịp giáo dục đạo đức, lối sống nhân văn cho các thế hệ, ý thức trách nhiệm trong bảo tồn, gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc Tày. Đây là sự kế thừa những thành quả lao động, giá trị đời sống văn hóa tinh thần được đồng bào Tày ở xã Lâm Thượng trân trọng gìn giữ trong cuộc sống đương đại.

Lễ hội "Cắc kéng" được tổ chức nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của người dân. Qua đó, phát huy mạnh mẽ những giá trị bản sắc văn hóa dân tộc, giới thiệu vẻ đẹp vùng đất, con người Lâm Thượng tới bạn bè, du khách gần xa, thúc đẩy du lịch cộng đồng tại tỉnh Lào Cai ngày càng phát triển./.