Tỉnh Hòa Bình, nằm ở cửa ngõ Tây Bắc, từ lâu đã được biết đến là một vùng đất giàu bản sắc văn hóa và phong cảnh thiên nhiên hùng vĩ, đặc biệt là văn hóa Mường – dân tộc chiếm đa số tuyệt đối tại đây. Tuy nhiên, cùng với tài nguyên, Hòa Bình cũng đối diện với thách thức lớn về phát triển kinh tế-xã hội. Với hơn 74% dân số là đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS), trong đó có 145 xã thuộc vùng DTTS&MN và 506 thôn đặc biệt khó khăn, bài toán giảm nghèo bền vững luôn là ưu tiên hàng đầu.

Trong bối cảnh cả nước dốc sức thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia (CTMTQG) phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, Hòa Bình đã tìm thấy lời giải đáp ngay trong chính kho tàng văn hóa của mình. Tỉnh xác định: Dự án 6: Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch không chỉ là một nhiệm vụ bảo tồn thuần túy, mà là một giải pháp kinh tế chiến lược. Đây là con đường hiệu quả nhất để tái sinh di sản, chuyển hóa những giá trị truyền thống của người Mường, Dao, Thái thành nguồn thu nhập bền vững, giúp cộng đồng làm giàu trên chính mảnh đất quê hương.

Sự thành công bước đầu của Dự án 6 tại Hòa Bình bắt nguồn từ sự quyết tâm cao của cả hệ thống chính trị và sự chủ động trong việc xây dựng hành lang pháp lý, tạo môi trường thuận lợi cho sự chuyển hóa kinh tế - văn hóa.

Ngay sau khi có các Nghị quyết của Quốc hội và Chính phủ về Chương trình MTQG, Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh Hòa Bình đã nhanh chóng vào cuộc, phổ biến và quán triệt sâu rộng nội dung Chương trình. Tỉnh ủy Hòa Bình ban hành Nghị quyết số 03-NQ/TU ngày 30/7/2021 về lãnh đạo phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào DTTS&MN giai đoạn 2021-2030; UBND tỉnh cụ thể hóa bằng Kế hoạch số 199/KH-UBND ngày 07/10/2021.

Những văn bản chỉ đạo và điều hành này đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc, đưa mục tiêu phát triển kinh tế-xã hội vùng DTTS&MN, bao gồm cả việc khai thác văn hóa, vào kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội của tỉnh hằng năm. Điều này thể hiện sự ưu tiên cao nhất, biến văn hóa thành mũi nhọn trong chiến lược phát triển chung của tỉnh.

Giải pháp cốt lõi của Dự án 6 là xây dựng một "chuỗi cung ứng" văn hóa khép kín: từ bảo tồn giá trị gốc, đào tạo nhân lực, đến phát triển sản phẩm du lịch và tạo ra thu nhập.

Hoạt động bảo tồn tại Hòa Bình không chỉ dừng lại ở việc tu bổ di tích, mà đi sâu vào việc truyền dạy di sản phi vật thể – linh hồn của văn hóa DTTS. Tỉnh đã tổ chức các cuộc kiểm kê, sưu tầm tư liệu di sản văn hóa phi vật thể của người Mường và Dao một cách hệ thống. Chỉ tính riêng năm 2024, đã có 338 di sản được thống kê, lập hồ sơ tại huyện Lạc Sơn và thành phố Hòa Bình, tạo ra một danh mục tài nguyên văn hóa khổng lồ để khai thác.

Các lớp truyền dạy được tổ chức chuyên sâu vào các di sản đặc trưng như Mo Mường (một di sản đang được lập hồ sơ UNESCO), Chiêng Mường (âm nhạc nghi lễ đặc trưng), hát Thường đang bộ mẹng (nghệ thuật dân ca độc đáo) và tập huấn Bộ chữ viết dân tộc Mường. Có đến 04 lớp truyền dạy hát Thường đang bộ mẹng cổ được tổ chức tại các huyện Cao Phong, Tân Lạc và Lạc Sơn. Đây là hành động thiết thực nhằm gìn giữ "hồn cốt" của văn hóa dân tộc, đồng thời chuẩn bị nguồn nhân lực biểu diễn chất lượng cao cho du lịch.

Tỉnh cũng thực hiện tu bổ, tôn tạo 05 di tích lịch sử và văn hóa quan trọng như Di tích Động Hoa Tiên (Tân Lạc) và các khu căn cứ cách mạng tại Cao Phong, Thạch Yên, Tu Lý, Hiền Lương.

Một trong những yếu tố đột phá của Dự án 6 là việc nâng cao năng lực quản lý và kinh doanh cho chính người dân địa phương. Tỉnh hỗ trợ xây dựng 11 Câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian và hỗ trợ hoạt động cho 05 đội văn nghệ truyền thống tại các điểm du lịch cộng đồng (như xóm Thu Lu, Chà Đáy). Các câu lạc bộ này là các tổ chức kinh doanh văn hóa trực tiếp, phục vụ khách du lịch bằng chính tài năng và bản sắc của mình.

Để đảm bảo đầu ra cho các sản phẩm văn hóa, công tác quảng bá được đẩy mạnh. Tỉnh đã in 1.585 quyển sổ tay hướng dẫn du lịch, xây dựng video clip, phóng sự chuyên đề (quảng bá di sản Mông, Thái tại Mai Châu) và hỗ trợ xây dựng các mô hình du lịch cộng đồng tại các huyện trọng điểm như Mai Châu, Đà Bắc, Tân Lạc. Những nỗ lực này nhằm thu hút du khách, biến các xóm bản thành điểm đến trải nghiệm, nơi du khách có thể trực tiếp tiêu thụ sản phẩm văn hóa.

Việc gắn kết đầu tư hạ tầng với khai thác văn hóa đã mang lại những thành tựu kinh tế - xã hội quan trọng, thể hiện qua tốc độ giảm nghèo ấn tượng.

Sự lồng ghép các nguồn vốn (bao gồm vốn CTMTQG, vốn WB và ngân sách địa phương) với tổng số tiền 30.396.630 triệu đồng giai đoạn 2019-2024 đã giúp hệ thống kết cấu hạ tầng vùng DTTS&MN từng bước được hoàn thiện. Tỷ lệ hộ nghèo toàn tỉnh giảm bình quân 3,14%/năm. Đáng chú ý, tỷ lệ hộ nghèo vùng DTTS&MN giảm bình quân 3,36%/năm, từ 16,52% (năm 2021) xuống còn 9,80% (năm 2023).

Thành tựu này minh chứng rằng, đầu tư vào văn hóa và nâng cao năng lực cộng đồng đã trực tiếp tạo ra việc làm, tăng thu nhập, khẳng định tính đúng đắn của chiến lược tái sinh di sản và tạo ra sự chuyển biến tích cực trong xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh.

Hòa Bình đang thực sự biến văn hóa dân tộc thiểu số thành lợi thế cạnh tranh cốt lõi, tạo ra một chu kỳ phát triển bền vững. Chiến lược tái sinh di sản không chỉ là bảo tồn Mo Mường, Chiêng Mường mà là quá trình làm sống lại và phát huy các giá trị này trong đời sống kinh tế đương đại.

Mục tiêu cuối cùng là xây dựng Hòa Bình trở thành một điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn, nơi truyền thống được tôn vinh, trở thành tài sản kinh tế mũi nhọn, góp phần xây dựng cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho đồng bào các dân tộc thiểu số. Để duy trì và tăng tốc thành công, tỉnh cần tiếp tục kiến nghị tháo gỡ vướng mắc về cơ chế vốn, đồng thời tập trung nâng cao năng lực quản lý và thực thi ở cấp cơ sở, đảm bảo tốc độ triển khai Dự án 6 đạt hiệu quả cao nhất trong thời gian còn lại của Chương trình.