Trong bối cảnh đó, xây dựng thư viện thông minh không chỉ là xu thế tất yếu, mà còn là thước đo năng lực sáng tạo, quản trị và lan tỏa tri thức của mỗi quốc gia. Việt Nam đang đi những bước vững chắc trong hành trình này, học hỏi và tiếp thu tinh hoa từ các mô hình quốc tế để phát triển hệ thống thư viện công cộng hiện đại, nhân văn và gắn với nhu cầu thực tiễn.

Việt Nam trên hành trình kiến tạo thư viện thông minh

Thực hiện Chương trình Chuyển đổi số ngành thư viện đến năm 2025, định hướng 2030, các thư viện công cộng trong nước đang từng bước chuyển mình mạnh mẽ, hướng tới mô hình “thư viện thông minh” – nơi con người, công nghệ và tri thức kết nối chặt chẽ với nhau. Không chỉ dừng lại ở việc số hóa tài liệu hay cung cấp dịch vụ trực tuyến, thư viện thông minh còn là không gian sáng tạo, trải nghiệm và học tập suốt đời cho mọi người dân.

Nhiều địa phương đã triển khai các mô hình tiên phong. Thư viện Quốc gia Việt Nam hoàn thiện hệ thống quản trị dữ liệu tập trung, kết nối hàng triệu bản ghi với các thư viện cấp tỉnh, tạo nền tảng liên thông tài nguyên tri thức quốc gia. Thư viện Hà Nội và Thư viện TP Hồ Chí Minh đã áp dụng công nghệ mã QR, RFID để tự động hóa việc mượn – trả sách, đồng thời phát triển dịch vụ đọc sách điện tử và học liệu mở cho học sinh, sinh viên. Ở Thừa Thiên – Huế, mô hình “Thư viện trải nghiệm di sản” kết hợp công nghệ thực tế ảo (VR) và thực tế tăng cường (AR) đang giúp bạn đọc “dạo chơi trong lịch sử” bằng trải nghiệm số sống động.

Đặc biệt, một số thư viện địa phương đã bắt đầu xây dựng “không gian sáng tạo cộng đồng” (makerspace) – nơi người đọc có thể thực hành, thử nghiệm công nghệ, học kỹ năng mềm, in 3D hoặc tổ chức câu lạc bộ học tập. Những không gian này biến thư viện thành “trung tâm tri thức mở”, khơi gợi đam mê sáng tạo của giới trẻ và tạo dựng môi trường học tập tương tác.

Học hỏi từ những mô hình quốc tế tiêu biểu

Trên thế giới, nhiều quốc gia đã thành công trong việc chuyển đổi thư viện truyền thống thành thư viện thông minh. Hàn Quốc là một trong những nước tiên phong với hệ thống Smart Library – thư viện tự động, hoạt động 24/7, tích hợp AI trong gợi ý tài liệu, nhận diện khuôn mặt và hệ thống mượn trả tự động. Mỗi điểm đọc thông minh được đặt tại khu dân cư, nhà ga, trung tâm thương mại, giúp người dân dễ dàng tiếp cận sách mọi lúc, mọi nơi.

Singapore là hình mẫu về kết nối dữ liệu và trải nghiệm người dùng. Thư viện Quốc gia Singapore (NLB) xây dựng nền tảng số myLibrary – cho phép người dân đăng ký thẻ điện tử, mượn sách trực tuyến, theo dõi tiến độ đọc, gợi ý tài liệu phù hợp với sở thích cá nhân. Hệ thống dữ liệu của NLB liên thông với trường học, viện nghiên cứu và các trung tâm học tập cộng đồng, tạo nên mạng lưới học tập suốt đời rộng khắp.

Phần Lan, đất nước được mệnh danh là “thiên đường của người đọc”, lại tiếp cận theo hướng nhân văn hơn. Các thư viện công cộng tại đây được xem là “trung tâm văn hóa cộng đồng thông minh” – nơi người dân không chỉ đọc, mà còn học nhạc, in 3D, làm phim ngắn, thậm chí tổ chức buổi sinh hoạt công dân. Mô hình thư viện Oodi tại Helsinki là ví dụ nổi bật: một không gian mở, được quản trị bằng công nghệ số nhưng đậm tính con người, khuyến khích sáng tạo, chia sẻ và tự học.

Kinh nghiệm cho Việt Nam

Nhìn từ kinh nghiệm quốc tế, bài học quan trọng nhất là: công nghệ chỉ là công cụ, con người mới là trung tâm. Thư viện thông minh không thể thành công nếu thiếu đội ngũ cán bộ được đào tạo về công nghệ, hiểu tâm lý bạn đọc và có kỹ năng truyền thông số. Vì vậy, cùng với việc đầu tư hạ tầng và phần mềm, Việt Nam cần chú trọng đào tạo nhân lực thư viện.

Bên cạnh đó, cần xây dựng hệ sinh thái dữ liệu thư viện quốc gia liên thông, đảm bảo mỗi thư viện địa phương đều có thể chia sẻ và truy cập tài nguyên chung. Việc tiêu chuẩn hóa dữ liệu, đồng bộ phần mềm quản lý và tạo cơ chế xã hội hóa đầu tư là hướng đi quan trọng để tránh lãng phí nguồn lực. Ngoài ra, nên khuyến khích hợp tác quốc tế, học hỏi mô hình quản trị, công nghệ và đào tạo của các nước tiên tiến, thông qua dự án trao đổi chuyên gia hoặc chuyển giao công nghệ.

Công tác truyền thông, tuyên truyền cũng đóng vai trò không nhỏ. Khi người dân nhận thấy thư viện là không gian thân thiện, hữu ích, họ sẽ chủ động tham gia, sử dụng và đóng góp ý kiến. Khi đó, chuyển đổi số không còn là nhiệm vụ hành chính, mà trở thành hành trình đồng hành của toàn xã hội trong xây dựng “công dân tri thức”.

Trong giai đoạn 2025–2030, ngành thư viện Việt Nam hướng tới mục tiêu xây dựng mạng lưới thư viện thông minh, hiện đại và nhân văn, bảo đảm 100% thư viện cấp tỉnh cung cấp dịch vụ trực tuyến, tối thiểu 70% thư viện cấp huyện có khả năng chia sẻ dữ liệu, và hình thành một “bản đồ tri thức số” quốc gia.

Mỗi thư viện, dù ở trung tâm hay miền núi, đều đang trên hành trình riêng để kết nối với hệ thống chung ấy. Mỗi cán bộ thư viện, mỗi bạn đọc, mỗi dự án công nghệ đều góp thêm một viên gạch xây dựng nền tảng tri thức quốc gia.

Khi những giá trị truyền thống của văn hóa đọc hòa quyện cùng công nghệ hiện đại, thư viện Việt Nam sẽ không chỉ là nơi lưu giữ quá khứ, mà còn là cánh cửa mở ra tương lai, nơi tri thức trở thành sức mạnh và con người là trung tâm của phát triển bền vững.