Tìm về những nét đặc trưng

Đến với các xã vùng cao huyện Tân Lạc vào thứ Ba hàng tuần, du khách đừng bỏ lỡ cơ hội trải nghiệm chợ phiên Lũng Vân (còn gọi là chợ Bò). Vào ngày có chợ, bà con mang đến chợ những sản vật, sản phẩm độc đáo cùng nét văn hóa riêng có của dân tộc mình. Thông qua các sản phẩm được trao đổi, mua bán mà thấy được nét văn hóa truyền thống trong ẩm thực, như: măng đắng, măng chua, hạt dổi, hạt mắc khén, lá đắng, lá lồm, da trâu làm nên hương vị món ăn vùng Tây Bắc; trong trang phục làm từ các sản phẩm dệt, hàng thủ công được bày bán, kết cấu, trang trí của trang phục, đồ trang sức đi kèm (cạp váy mường, váy Mông, khăn của người Dao, vòng bạc, xà tích); trong vật dụng truyền thống là các sản phẩm thủ công từ mây, tre đan thành ớp, rổ, rá; trong tri thức dân gian như: các bài thuốc của người Dao, Mường.

Ông Xa Văn Tuần, xóm Chiềng Cang, xã Mường Chiềng (Đà Bắc) tâm sự: Chừng ba, bốn thập kỷ trước, điều kiện đi lại nhiều khó khăn, người vùng cao ở cách chợ phiên hàng chục km, đi chơi chợ phải đi bộ hoặc đi ngựa nên nhiều nơi trong vùng hình thành chợ đón (chợ xép, chợ tạm) từ ngày hôm trước. Còn giờ, khi phương tiện xe máy đã phổ biến, đường đến chợ thuận tiện và rút ngắn hơn. Tuy nhiên, một số người dân vẫn duy trì thói quen đi bộ về phiên chợ. Đặc biệt, bà con từ các nơi xuống chợ với tâm thế gặp gỡ người thân quen, giao lưu, thưởng ngoạn văn hóa diễn ra ở chợ, nhất là văn hóa ẩm thực. Hầu như ai xuống chợ cũng mặc đẹp, thân thiện thăm hỏi nhau. Bà con còn thoải mái lựa chọn các hình thức vui chơi, giải trí được tổ chức trong không gian chợ. Do vậy, người dân thường nói đi chợ là đi chơi.

Một điều dễ nhận thấy ở nhiều chợ phiên là đồng bào DTTS quan tâm giữ bản sắc văn hóa qua lời ăn tiếng nói, trang phục, nhất là các chợ phiên của người Tày, người Dao ở huyện Đà Bắc; người Mường các huyện: Tân Lạc, Lạc Sơn, Kim Bôi; người Mông ở huyện Mai Châu. Đến đây, người dân mua bán không kể hàng hóa có giá trị cao, thấp, có khi là 1 con gà, chục trứng, con lợn, hay đơn giản chỉ vài bó mía, mớ rau, vài chùm quả các loại của gia đình… Chợ còn là nơi diễn ra các sinh hoạt văn hóa, văn nghệ truyền thống. Đồng bào xuống chợ có thêm hiểu biết về con người, cảm nhận cái đẹp đang diễn ra trong cuộc sống đời thường.

Phát huy bản sắc để trở thành sản phẩm du lịch độc đáo

Theo đồng chí Lưu Huy Linh, Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL, hiện nay, chợ phiên truyền thống vùng đồng bào DTTS đang gặp một số thách thức. Sự gia tăng dân số cùng với quá trình đô thị hóa làm cho không gian chợ phiên bị thu hẹp; mật độ hàng hóa, số người mua sắm gia tăng dẫn đến thiếu không gian cho hoạt động văn hóa. Thu nhập hộ gia đình được nâng lên cùng với sự tiến bộ của KHCN đã tác động đến thói quen đi chơi chợ. Người dân đến chợ phiên chủ yếu bằng xe máy, thường gói gọn trong ngày, ít còn những phiên chợ đón từ tối hôm trước, dẫn đến thời gian rỗi cho người đi chợ tham gia sáng tạo và hưởng thụ văn hóa dân tộc ngày một ít. Hiện, mạng internet, điện thoại thông minh, mạng xã hội… đến từng cá nhân, hộ gia đình, thu hút sự quan tâm của người dân và chương trình giải trí, văn hóa, văn nghệ trong nước, quốc tế đa dạng, phong phú nên một bộ phận dân chúng nhạt dần sinh hoạt văn hóa truyền thống ở chợ phiên. Chức năng kinh tế của chợ phiên có chiều hướng lấn át chức năng văn hóa vốn có của chợ phiên truyền thống. Cấp ủy, chính quyền một số địa phương chưa quan tâm phát huy chức năng "kép” kinh tế và văn hóa của chợ phiên truyền thống ở vùng cao.

Năm 2019, UBND huyện Mai Châu đưa mô hình "Phiên chợ vùng cao huyện Mai Châu” vào hoạt động với mục đích quảng bá bản sắc văn hóa dân tộc, thu hút khách du lịch. Chợ diễn ra vào ngày Chủ nhật mỗi tuần tại sân vận động trung tâm huyện, trở thành điểm đến để du khách trong nước, quốc tế tham quan, mua sắm và thưởng thức các chương trình biểu diễn múa hát, hòa tấu, nhạc cụ dân tộc, trải nghiệm không gian chợ phiên truyền thống thông qua tái hiện các lễ hội, trò chơi dân gian…

Mới đây, xuất phát từ ý tưởng của hội viên nông dân chi hội xóm Chà Đáy, mô hình chợ đêm giao lưu văn hóa dân tộc Mông, xã Pà Cò (Mai Châu) được tổ chức mỗi tuần 1 lần vào tối thứ Bảy. Du khách có thêm những trải nghiệm mới lạ về chợ phiên vùng cao, cùng với hoạt động của chợ phiên Pà Cò họp vào ngày Chủ nhật đã tăng sức hút cho du lịch địa phương.

Để tăng cường quảng bá nét đẹp văn hóa gắn với kích cầu du lịch, tỉnh cũng triển khai hoạt động phiên chợ vùng cao gắn với các ngày lễ lớn của địa phương. Gần đây nhất là Phiên chợ vùng cao tỉnh Hòa Bình - năm 2022 gắn với sự kiện tỉnh đăng cai tổ chức môn xe đạp trong khuôn khổ Đại hội Thể thao Đông Nam Á lần thứ 31. Bên cạnh đó là mở lớp tập huấn về xây dựng mô hình, phương pháp bảo tồn chợ phiên đặc trưng của đồng bào các DTTS. Thông qua chương trình tập huấn quy mô cấp tỉnh đã giúp tạo chuyển biến về nhận thức của nghệ nhân, già làng, trưởng thôn, bản, đồng bào DTTS. Đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá, phát huy giá trị, tích cực lan tỏa nét đẹp văn hóa độc đáo của chợ phiên gắn với phát triển du lịch bằng nhiều hình thức phong phú, phù hợp với từng vùng, địa bàn.