Xuân Dương là xã vùng cao của tỉnh Thái Nguyên, trải qua thời gian, đồng bào nơi đây vẫn lưu giữ được nét văn hóa đặc sắc, từ trang phục, ẩm thực, ngôn ngữ cho đến các hình thức sinh hoạt cộng đồng. Chính mảnh đất giàu bản sắc ấy, một đời sống văn hóa tinh thần phong phú được người dân lưu truyền trong đời sống, góp phần gìn giữ hồn cốt dân tộc.

Người Nùng, Tày, Dao, Mông nơi đây vẫn giữ nguyên những nét đẹp trong nếp sống. Những bộ váy áo thêu tay rực rỡ trong lễ hội; những ngôi nhà sàn và bếp lửa ấm cúng; những câu hát sli, lượn, páo dung, hát lượn nàng ới, lượn phong thư, lượn cọi của người Tày, Nùng vẫn mượt mà vang lên trong sinh hoạt thường nhật; các làn điệu múa bát, múa nón, múa kỳ lân... diễn ra trong các dịp lễ, hội; các đạo cụ như đàn tính, sáo trúc luôn được bà con gìn giữ... tất cả làm nên một bức tranh văn hóa sống động.

Đặc biệt, làn điệu hát sli của người Nùng là một loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc, thể hiện tâm tư, tình cảm qua lời ca đối đáp mượt mà, sâu lắng. Đây là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận. Hát sli không chỉ góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, mà còn là sợi dây kết nối các thế hệ, lan tỏa tình yêu quê hương, đất nước qua từng câu hát mộc mạc nhưng đầy ý nghĩa. Việc duy trì và phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật này trong cộng đồng đã tạo nên sức sống bền bỉ của văn hóa truyền thống trong đời sống hiện đại.

Bên cạnh đó, văn hóa nơi đây còn được thể hiện qua những trò chơi dân gian ở các lễ, hội truyền thống như lày cỏ, đánh cù, đi cà kheo, bịt mắt bắt vịt, bắt dê, đánh trống... Đây là những hoạt động gắn kết cộng đồng, khơi dậy tinh thần đoàn kết, niềm vui sống giản dị của đồng bào miền núi.

Hằng năm, nhiều lễ hội đặc sắc được tổ chức, trở thành điểm hẹn của người dân mọi miền về trẩy hội, trong đó có thể kể đến Lễ hội Cầu mùa của người Dao thôn Nà Thác, Lễ hội Lồng tồng của người Nùng tại Nà Chang, Nà Tuồng… đều mang ý nghĩa cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.

Đặc biệt là Lễ hội văn hóa truyền thống "Chợ tình Xuân Dương" diễn ra vào ngày 25/3 (âm lịch) là lễ hội mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc tại địa phương. Mặc dù đã trải qua hàng trăm năm, từ thời xã hội phong kiến, qua hai cuộc kháng chiến đến hòa bình lập lại, đất nước đổi mới, đến nay lễ hội vẫn được duy trì gìn giữ. Chợ tình bắt nguồn từ sự tích đôi vợ chồng yêu thương nhau nhưng phải chia cắt, không được sống cùng nhau.

Cảm động trước tình cảm của họ nên người dân trong thôn bản đồng ý để hai vợ chồng cũ có một ngày ôn lại chuyện xưa và chọn thửa ruộng dài (tiếng Tày, Nùng gọi là Nà Lì hay Na Rì) của vợ chồng nhà nọ làm nơi tụ họp vào ngày 25/3 (âm lịch).

Từ đó đến nay, Chợ tình Xuân Dương từ chỗ để những người yêu cũ gặp nhau, sau dần đã trở thành nơi gặp gỡ, giao lưu của những người quen, người anh em họ hàng, người bạn cũ. Cùng với các hoạt động văn hóa như hát sli, lượn Phong Slư, Chợ tình Xuân Dương cũng tổ chức nhiều trò chơi dân gian, bày bán các món ẩm thực... khiến du khách có nhiều trải nghiệm khó quên.

Nghệ nhân Nông Văn Hồ ở thôn Thôm Chản, xã Xuân Dương cho biết, từ 16 tuổi đã đi theo các chú, các bác ra chợ hát. Vợ chồng nghệ nhân cũng từ hát sli mà quen biết và yêu thương và nên duyên vợ chồng. Hát sli ngày chợ tình thì thường hát ở bờ sông, gốc cây, bãi ngô… từng đôi một hát với nhau với những lời lẽ hết sức mộc mạc. Đây chính là giai đoạn lôi cuốn nhất của hát sli, khi hai bên đối đáp xoay quanh cuộc sống hằng ngày.

Chị Hoàng Thị Nụ, xã Na Rì cho biết, năm nào chị cũng đi hội, đặc biệt là Chợ tình Xuân Dương. Tại phiên chợ tình, anh chị em, bạn bè lâu lắm mới lại được gặp nhau đông đủ, nên cảm thấy rất vui và phấn khởi, đặc biệt nhất là được nghe các làn điệu hát sli, lượn Phong Slư. Xã Xuân Dương ngày nay vẫn giữ được nét văn hóa đặc trưng, chị mong rằng địa phương sẽ gìn giữ và phát triển những nét văn hóa độc đáo này.

Không chỉ trong lễ hội, nét văn hóa còn hiện diện đậm nét trong đời sống hàng ngày. Những món ăn truyền thống như bánh lá ngải, bánh trứng kiến, bánh giầy, bún giã tay, lạp sườn gừng đá, thịt treo gác bếp, khau nhục, măng chua, măng ớt, lợn quay và vịt quay xôi ngũ sắc… không chỉ là đặc sản ẩm thực mà còn là kết tinh của lao động, sáng tạo và bản sắc văn hóa dân tộc qua bao thế hệ. Mỗi món ăn mang một câu chuyện, một hương vị riêng, góp phần làm nên nét văn hóa độc đáo của cộng đồng các dân tộc trên địa bàn.

Ông Nông Văn Phong, Phó Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã cho biết, nhận thức rõ vai trò của văn hóa trong quá trình phát triển, Đảng bộ và chính quyền xã Xuân Dương đã cụ thể hóa quan điểm của Đảng và Nghị quyết 33-NQ/TW ngày 09/6/2014 của Hội nghị Trung ương 9 khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

Đặc biệt, việc bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc luôn gắn liền với Cuộc vận động "Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh" đã thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho Nhân dân, đồng thời bồi đắp lòng tự hào, tình yêu quê hương, đất nước và ý thức gìn giữ văn hóa truyền thống của thế hệ hôm nay và mai sau.