Tiếng khèn là tâm hồn người Mông

Nghệ thuật trình diễn dân gian của người Mông gắn với tiếng khèn. Khèn Mông do những người đàn ông Mông chế tác. Khèn là đạo cụ múa có cấu tạo phù hợp với dáng khum người và các thế quay, nhảy. Tiếng khèn dường như đã trở thành thông điệp để người Mông chuyển tải, thổ lộ những tâm tư nguyện vọng của mình. Bắt nguồn từ phong tục, tập quán mà giai điệu của khèn Mông có rất nhiều chủ đề và bài bản, sư dụng trong cả khi vui hay lúc buồn. Múa khèn còn được dùng biểu diễn trong những dịp sinh hoạt văn hóa, văn nghệ tại địa phương. Âm thanh của loại nhạc cụ này mang âm hưởng của vùng cao bao la, hùng vĩ, nét giản dị, trong sáng và khoáng đạt của tâm hồn người Mông. Trải qua thời gian, cây khèn của người Mông được sử dụng trong các lễ nghi, ngày hội với nhiều ý nghĩa và giá trị quan trọng.

Để chế tác cây khèn tốt, nguyên vật liệu cơ bản cần có là: gỗ Pơ Mu, cây măng dê, vỏ cây đào rừng, lá đồng, bạc trắng, thuốc lào hoặc lá cây thuốc lào, tóc rối, vỏ con ve sầu, mỡ lợn, ống tre, que nứa. Chiếc khèn do chính những người đàn ông Mông kỳ công chế tác và truyền dạy. Cây khèn được chia thành 3 phần: Thân khèn, ống khèn, đai khèn. Hiện nay trong cộng đồng người Mông không còn nhiều người thành thạo việc chế tác một cây khèn. Bởi đó là cả một công phu.

Từ khâu chọn gỗ làm thân khèn: Gỗ để làm thân khèn chuẩn nhất là loại gỗ Pơ mu trắng hoặc đỏ vì chất gỗ này dẻo, nhẹ, không cong, ít đàn hồi và hút nước tốt. Gỗ được chẻ thành từng thanh, phơi khô, chọn thanh dài 80cm trở lên, dùng dao đẽo gọt định hình thân khèn rồi chẻ đôi từ đuôi lên ngọn, cố định phần đuôi và tiếp tục đẽo gọt cho hoàn chỉnh. Thân khèn gồm ba phần: Đuôi khèn (cáng tâu; Bầu khèn (Tâu khềnh); Thân trên (Cáng khềnh).

Khi đẽo gọt gần hoàn chỉnh, chẻ đôi rời thành hai miếng. Lấy đục cong to khoét bầu, buồng giữ hơi của hai miếng bầu cho vừa ý. Lấy đục cong nhỏ khoét rãnh từ bầu đến ngọn để làm rãnh thổi của 2 miếng. Khi khoét xong ghép 2 miếng vào nhau như khi chưa bổ. Lấy đinh, keo con voi đóng, dán cho chắc hai đầu, tiếp tục gọt cho đều, dùng giấy giáp đánh bóng.

Dùng dây mây hoặc vỏ cây đào rừng chẻ nhỏ, đo vòng của bầu khèn, đuôi, ngọn, sau đó lắp vào các điểm đã định để giữ thân khèn cho chặt. Vỏ cây đào rừng đã phơi khô đem ngâm trong rượu hoặc nước cho mềm, dẻo. Tách vỏ to, nhỏ tùy theo nghệ nhân, gọt cho mỏng vừa phải ở phần vỏ ngoài, lấy mũi dao nhỏ đục một lỗ hình tam giác đo vào chỗ cần làm đai giữ thân, đánh dấu đầu còn lại để cắt khóa ngang khi luồn vào hình tam giác, lồng vào thân khèn, dịch chuyển đúng chỗ cho chắc.

Ống khèn gồm 6 ống, được làm bằng cây măng dê được luộc cho khỏi bị nứt nẻ, sau đó phơi nắng hoặc để gác bếp cho khô.

Việc đúc đồng làm lam khèn là bước quan trọng và khó khăn nhất. Người nghệ nhân phải căn chuẩn tỷ lệ các nguyên liệu: 0,1k đồng dẻo; 0,30gam đồng cứng; 0,10gam đồng đỏ; từ 1 đến 2 hào bạc trắng. Ngoài ra còn có các phụ gia: thuốc lào; tóc rối; con ve sầu khô. Sau khi làm xong công đoạn đúc lam, nghệ nhân cắt lam, chỉnh sửa và lắp ống khèn. Uốn ống, dùi lỗ ống cũng là một công đoạn không kém phần quan trọng trong việc chế tác khèn. Khi lắp, đuôi các ống phải thẳng, đầu cong lên tạo cho dáng khèn đẹp hơn. Đai ống khèn được làm bằng vỏ cây đào rừng.

Khèn Mông có hai loại: Loại khèn có âm thanh bổng là khèn ngắn, khèn có âm thanh cao là khèn dài. Loại khèn dài: hàng ống thứ nhất dài 100cm, hàng ống thứ hai dài trên 90 cm, hàng ống thứ ba dài khoảng trên 80 cm; Loại khèn ngắn: hàng ống thứ nhất dài trên 70cm, hàng ống thứ hai dài trên 60cm, hàng ống thứ ba dài trên 50cm.

Khèn Mông vừa là một loại nhạc cụ đồng thời cũng vừa là đạo cụ để múa. Múa khèn không chỉ một người mà đến bốn người hoặc hơn, múa khèn với nhau chân đá rất đều và khỏe phù hợp với điệu khèn. Ngôn ngữ múa ngẫu hứng mang đậm bản sắc văn hóa dân gian Mông. Múa khèn Mông còn là tín ngưỡng Saman giáo - một tín ngưỡng phổ biến ở dân cư Mông.

Khèn Mông giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong tín ngưỡng của người Hmông. Trong mỗi đám tang, gia đình tang chủ có thể mời hai hoặc bốn thầy khèn. Các nghệ nhân thổi khèn đóng vai trò như thầy cúng và các nghi lễ đều được thực hành thông qua tiếng khèn. Tùy vào thời gian diễn ra đám tang mà các nghệ nhân thổi những bài khèn khác nhau. Họ có thể thổi khèn theo giờ (giờ ăn cơm trưa và tối), liên tục từ hai đến bốn ngày. Một bài khèn kéo dài từ 15 - 30 phút. Những lúc nghỉ ngơi hay khi có người đến viếng, họ lại thổi một bài riêng cho phù hợp với hoàn cảnh. Khi thầy trống, thầy khèn múa thì người thân, cùng người đến dự đám tang cũng nhảy múa theo, bởi người Mông quan niệm, nếu không có tiếng khèn thì linh hồn người chết sẽ không về được với tổ tiên.

Đám giỗ người Mông được diễn ra sau đám tang 13 ngày và không thể thiếu thầy khèn - là người chủ trì đám giỗ. Thầy thổi khèn mời linh hồn của người mất về để gia đình làm giỗ, khi thổi hết bài cũng là lúc mời được linh hồn của người mất về.

Trong sinh hoạt văn hóa văn nghệ của người Mông, những dịp lễ hội, Tết đến xuân về, nghệ nhân cùng với cây khèn tạo nên vũ đạo rất đẹp trong từng bước nhún, bước đảo, quay đổi chỗ, quay tại chỗ, vờn khèn, lăn nghiêng, lăn ngửa, múa ngồi xổm, đi tiến, đi lùi theo bốn hướng... Đối với các bài khèn vui chơi thì động tác nhảy, múa mãnh liệt, phóng khoáng và khó hơn như lăn nghiêng, lăn ngửa, đá gà, đá ngựa, nhảy ngồi xổm, tay nọ vỗ vào chân kia, tay kia vỗ vào chân nọ, tiếng vỗ phải kêu mà tiếng khèn vẫn không dứt.

Người Mông quan niệm: Là con gái Mông phải biết may vá, dệt vải, thêu thùa, là con trai Mông phải biết thổi khèn và múa khèn. Tiếng khèn có hay, múa có đẹp không chỉ nhờ vào năng khiếu mà còn cần đến sức khỏe cùng sự dẻo dai tập luyện chăm chỉ. Ngày nay, cùng với sự phát triển và hội nhập giữa các nền văn hóa, khèn Mông không chỉ sử dụng trong đám ma, đám cưới, lễ hội mà còn được các chàng trai Mông biểu diễn khi xuống chợ.

Tiếng khèn dường như đã trở thành một phương thức để người Mông chuyển tải, thổ lộ những tâm tư nguyện vọng của mình. Thổi và múa khèn không chỉ thể hiện sự tài hoa, khéo léo của người đàn ông Mông mà qua đó còn thể hiện sức sống mạnh mẽ, ý chí vươn lên, tinh thần thượng võ. Đây được coi như là linh hồn của người Mông gửi gắm và thể hiện tiếng lòng của mình với bạn bè, với cộng đồng, với thiên nhiên, núi rừng và thể hiện giá trị văn hóa, làm nên bản sắc độc đáo riêng.

Bảo tồn giá trị độc đáo của Khèn Mông

Nghệ thuật chế tác và múa khèn của người Mông tỉnh Điện Biên được Bộ VHTTDL công nhận đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 65/QĐ-BVHTTDL ngày 12/1/2022.

Lễ đón Bằng công nhận Nghệ thuật chế tác và múa khèn của người Mông là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vừa diễn ra ngày 14/10, tại Tủa Chùa (Điện Biên).

Đến nay, đã có 3 di sản văn hóa phi vật thể dân tộc Mông ở Điện Biên được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, gồm Tết Nào Pê chầu của người Mông đen tại bản Nậm Pọng, xã Mường Đăng, huyện Mường Ảng; Nghệ thuật tạo hoa văn trên trang phục truyền thống của người Mông hoa tại bản Cổng Trời, xã Sa Lông, huyện Mường Chà và Nghệ thuật chế tác và múa khèn của người Mông tỉnh Điện Biên.

Ông Vừ A Bằng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Điện Biên nhấn mạnh, Nghệ thuật chế tác và múa khèn của người Mông tỉnh Điện Biên được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, không chỉ là niềm vui, tự hào của nhân dân các dân tộc trong tỉnh, mà sẽ là tiền đề, động lực để Đảng bộ, chính quyền và nhân dân các dân tộc Điện Biên và huyện Tủa Chùa thực hiện thành công hơn nữa công tác giữ gìn, phát huy di sản văn hóa các dân tộc, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Ông Vừ A Bằng cũng đề nghị chính quyền địa phương tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho người dân, khơi dậy ý thức, trách nhiệm của cộng đồng trong việc phát hiện, gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị của các loại hình di sản văn hóa, văn hóa phi vật thể. Chủ động, quyết liệt triển khai thực hiện các chương trình, kế hoạch trong công tác bảo tồn phát triển văn hóa các dân tộc trên địa bàn. Đồng thời, nâng cao đời sống văn hóa, vật chất, tinh thần cho người Mông cư trú trên địa bàn, thực hiện bảo tồn phát huy tốt nhất di sản văn hóa phi vật thể đã được đưa vào danh mục quốc gia. Quan tâm và thực hiện đúng các quy định về việc lựa chọn xét tặng Danh hiệu "Nghệ nhân Nhân dân", "Nghệ nhân ưu tú" trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn nhằm phát huy vai trò của nghệ nhân dân gian trong việc tuyên truyền các giá trị văn hóa tốt đẹp của di sản./.