Theo sử sách ghi lại, năm 1732, thời Chúa Nguyễn Phúc Trú (1696 - 1738), Nhà Nguyễn đã thiết lập Dinh Long Hồ (tức Vĩnh Long ngày nay). Để thuận tiện cho việc tổ chức khai khẩn, lập làng xã cũng như do mật độ dân số trong khu vực này phát triển mạnh nên Chúa Nguyễn đã chọn thôn An Bình Đông (ngày nay là xã Đông Hòa Hiệp, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang) làm lỵ sở (trung tâm hành chính của Dinh). Sau đó mới dời qua Tầm Bào (nay là thành phố Vĩnh Long).

Do vậy, khu vực này quy tụ nhiều quan lại và điền chủ đến sinh sống, cư trú, dựng nghiệp lâu dài. Từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, nhiều ngôi nhà gỗ, mái lợp ngói, cao rộng, cất ba gian theo kiểu kiến trúc phương Đông khéo léo hòa trộn phương Tây lần lượt ra đời, nép mình bên những dòng sông, vườn cây ăn quả thoáng mát đã tạo ra một dấu ấn kiến trúc nổi trội mà không đâu có được.

Kiến trúc độc đáo

Qua khảo sát, tại xã Đông Hòa Hiệp vẫn còn 10 ngôi nhà cổ nằm hai bên rạch Bà Hợp và sông Cái Bè mang đậm phong cách kiến trúc đặc trưng Nam Bộ, được xây cất từ những thế kỷ trước, tuổi đời từ một đến vài trăm năm.

Ngoài ra, tại Làng cổ Đông Hòa Hiệp còn có 3 ngôi chùa và 1 ngôi đình làng có tuổi đời hơn 100 năm.

Mỗi ngôi nhà là một kho tàng kiến trúc quý hiếm và độc đáo, đặc sắc nhất vùng đồng bằng sông Cửu Long, hầu như giữ nguyên vẹn để đời sau chiêm ngưỡng, trân trọng, giữ gìn. Điển hình như nhà cổ ông Ba Đức, xây cất từ năm 1870 nằm soi bóng sông Cái Bè; nhà cổ ông Soát nằm gần rạch Bà Hợp được xây cất từ nửa đầu thế kỷ XIX; nhà cổ ông Bái Lâu được xây cất từ đầu thế kỷ XX… mà chủ nhân chính là những điền chủ giàu có “ruộng đồng cò bay thẳng cánh” tại vùng đất Cái Bè xưa.

Hiện nay, những ngôi nhà cổ tại đây vẫn được bảo tồn nguyên vẹn mặc dù trải qua biết bao biến cố lịch sử. Đặc điểm chung của các ngôi nhà cổ Đông Hòa Hiệp là mái lợp ngói âm dương hoặc vảy cá, cột gỗ to cao; kèo, đòn tay, trính, rui, mè, đòn dông, vách ngăn, vách… đều bằng gỗ.

Bên trong các ngôi nhà cổ trang trí các khuôn hoành phi, câu đối, chạm khắc hình những linh vật như long, lân, quy, phụng, chim và các loại hoa… Hai cây cột cái thường có kèm đôi liễng đối xứng nhau với nội dung nhằm chúc phúc, cầu may, chúc thọ và những điều tốt lành cho gia chủ...

Đồng thời, chủ nhân các ngôi nhà này hiện lưu giữ được nhiều đồ vật, di tích kiến trúc, các bộ bàn ghế chạm trổ rất công phu và những vật dụng gốm sứ cổ, rất đẹp và quý hiếm mà không đâu có được.

Trước các ngôi nhà cổ thường có phần sân rộng rãi trồng các cây kiểng cổ và hoa kiểng khác hoặc xung quanh là vườn trồng cây ăn quả luôn sai trái, mùa nào thức nấy. Phía ngoài trước nhà còn có hàng rào và cửa cổng chắc chắn, khang trang, tạo nên một không gian kiến trúc sang trọng, hoành tráng, uy nghi của lớp người giàu có những thế kỷ trước ở vùng đất Nam bộ.

Nơi đây, còn có không gian văn hóa đặc sắc với vùng sinh thái ngọt Nam bộ đặc trưng, sông ngòi kênh rạch chằng chịt, quanh năm trái ngọt cây lành. Khí hậu mát mẻ, cư dân cần cù lao động, chất phác, hiền hòa, mến khách, phù hợp xu thế phát triển du lịch sinh thái miệt vườn ở Tiền Giang nói chung, huyện Cái Bè và làng cổ Đông Hòa Hiệp nói riêng.

Về tổng thể, làng cổ Đông Hòa Hiệp còn có mối quan hệ mật thiết với các ngôi nhà cổ đang tồn tại ở thị trấn Cái Bè và xã Hòa Khánh (huyện Cái Bè) lân cận, tạo thành chuỗi di tích kiến trúc văn hóa lịch sử phía đầu nguồn sông Tiền (Tiền Giang). Ngoài ra, gắn kết các làng nghề tiểu thủ công độc đáo lân cận tại Cái Bè như: Làng nghề bánh phồng sữa, làm bánh tráng Tết, làm cốm, kẹo, chợ Nổi nơi ngã ba sông Cái Bè… có tiềm năng lớn về khai thác du lịch sinh thái, tạo công ăn việc làm, thu nhập cho người lao động.

Di tích kiến trúc nghệ thuật làng cổ Đông Hòa Hiệp, xã Đông Hòa Hiệp, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang, đã được Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích Quốc gia.

Đây cũng là 1 trong 3 làng cổ của Việt Nam được Tổng cục Du lịch và Tổ chức Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) chọn để đầu tư phát triển mô hình du lịch nông thôn.

Theo TTXVN