Đắk Lắk- Mảnh đất của lễ hội dân tộc

Các lễ hội của người dân tộc Ê đê là dịp để cộng đồng thể hiện tinh thần đoàn kết, gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống và gắn kết với thiên nhiên, thần linh. Trong đời sống sinh hoạt văn hóa của người Ê đê thường có các lễ hội chính như: Lễ cúng bến nước (H'ma ngi bi êa) là một trong những lễ hội quan trọng nhất, thường được tổ chức vào dịp đầu năm mới hoặc khi lập buôn mới để cầu mong thần nước ban cho nguồn nước trong lành, dồi dào, dân làng mạnh khỏe, mùa màng bội thu. Lễ hội cũng là dịp để cộng đồng dọn dẹp, bảo vệ nguồn nước chung của buôn làng. Lễ mừng lúa mới (hay lễ mừng mùa, cúng cơm lúa mới, lễ ăn cơm mới) được tổ chức sau mùa thu hoạch, khi lúa đã đầy kho, để tạ ơn thần linh (thần lúa, thần đất) đã phù hộ cho một mùa màng bội thu. Đây là dịp để cả buôn làng nghỉ ngơi, ăn mừng và chuẩn bị cho vụ mùa tiếp theo.

Trong văn hóa truyền thống, cồng chiêng gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh và sinh hoạt hàng ngày của người Ê đê. Lễ hội Cồng chiêng không chỉ là một sự kiện riêng lẻ mà thường được tích hợp trong các lễ hội khác như lễ cúng bến nước, lễ mừng lúa mới, lễ bỏ mả. Tiếng cồng chiêng là phương tiện giao tiếp với thần linh, thể hiện niềm vui, nỗi buồn và các mong ước của cộng đồng. "Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên" đã được UNESCO công nhận là Kiệt tác di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại.

Trong văn hóa Ê đê, Ché (ghè) là vật linh thiêng và có giá trị, thể hiện sự sung túc và sức mạnh của dòng tộc. Người dân tộc Ê đê tổ chức Lễ cúng ché như là nghi thức phản ánh quan niệm tâm linh, cầu mong sự may mắn, sức khỏe và thịnh vượng.

Bên cạnh các lễ hội cộng đồng, người Ê đê còn có các nghi lễ quan trọng đánh dấu các mốc trong đời người, như: Lễ hỏi chồng (theo chế độ mẫu hệ, người phụ nữ Ê đê chủ động đi hỏi chồng với các nghi thức như lễ đưa vòng, lễ thỏa thuận, lễ rước rể), Lễ trưởng thành (nghi lễ đánh dấu bước chuyển mình của các thanh niên trong buôn), Lễ bỏ mả (nghi lễ lớn tiễn đưa người chết về thế giới bên kia, giải thoát linh hồn khỏi sự ràng buộc với người sống)…

Gắn lễ hội truyền thống với phát triển du lịch

Trong số các lễ hội truyền thống của dân tộc Ê đê, Lễ mừng lúa mới vẫn được người dân duy trì, tổ chức vào mỗi dịp thu hoạch lúa. Lễ mừng lúa mới được các gia đình làm lễ vừa để tạ ơn thần, vừa để vui mừng chung hưởng kết quả của một quá trình lao động nhọc nhằn, vất vả của đồng bào Ê đê, vừa cầu cho một năm mới thuận lợi đến với những vụ mùa tiếp theo.

Lễ mừng lúa mới không chỉ là dịp để người Ê đê tận hưởng thành quả sau những ngày lao động nhọc nhằn, mà ý nghĩa lớn hơn là để người dân tạ ơn thần, bởi thần lúa là vị thần rất được coi trọng trong các vị thần được tôn thờ.

Theo phong tục của người Ê đê, sau khi thu hoạch lúa xong, đưa lúa về nhà, đổ đầy bồ, mọi gia đình đều làm lễ rước hồn lúa và cúng bồ lúa để cầu mong thần lúa giúp cho chủ nhà luôn được lúa đầy bồ, sau đó làm Lễ cúng cơm mới. Lễ mừng lúa mới gồm 2 phần: Phần lễ (Lễ cúng thần) và phần hội (Ăn cơm mới). Gia chủ chuẩn bị lễ vật cúng gồm: thịt heo, cơm mới, rượu cần, bầu nước lã, ống điếu, bếp đựng than, các nông cụ)… Sau khi lễ vật được bày biện, gia chủ sẽ mời thầy cúng giàu kinh nghiệm, được mọi người kính nể tiến hành làm lễ cúng cho thần Yàng. Điểm độc đáo trong khi hành lễ là thầy cúng thực hiện bài khấn nguyện trong tiếng chiêng, khấn xong, thầy đi vẩy rượu chúc phúc nơi bếp lửa, dàn chiêng, cầu thang, kho lúa.

Các nghi lễ diễn ra trang nghiêm và nhanh gọn, sau đó gia chủ và khách bắt đầu tiệc vui. Trong tiếng cồng chiêng rộn ràng, mọi người từ già đến trẻ đều vui vẻ ăn uống, vui chơi, ca hát… khách đến dự dịp lễ mừng lúa mới đều được đón tiếp nồng nhiệt và khi ra về sẽ được gia chủ trao tay một gói nhỏ thức ăn như để chia đều may mắn, sự sung túc cho mọi nhà.

Một phần đặc biệt trong lễ mừng lúa mới là vào tầm nửa đêm, khi đó, người dân không ca hát, nhảy múa nữa mà mọi người tập trung ngồi quây quần bên nhau để nghe già làng hoặc một người có hiểu biết rộng của buôn làng kể Khan - khúc tráng ca truyền thống của người Ê đê. Giọng kể trầm bổng, trong đêm khuya tĩnh mịch của núi rừng đưa người nghe quay về với không khí cổ xưa trong âm hưởng của bản hùng ca với hình ảnh những dũng sĩ như Đăm San, Đăm Di đã trở thành biểu tượng, là niềm tự hào của người dân Tây Nguyên.

Với nét độc đáo riêng có của Lễ mừng lúa mới, tỉnh Đắk Lắk đã và đang thực hiện nhiều giải pháp để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của lễ hội này, thông qua các hoạt động phục dựng, tái hiện nghi lễ, giáo dục thế hệ trẻ và gắn kết với phát triển du lịch.

Hằng năm, chính quyền các cấp thường xuyên trích kinh phí và phối hợp với các già làng, nghệ nhân tổ chức phục dựng, tái hiện các nghi thức, nghi lễ cúng cơm lúa mới truyền thống tại các buôn làng. Phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng người Êđê, với sự tham gia tích cực của già làng, thầy cúng và người dân trong buôn. Những buổi lễ phục dựng này giúp người dân địa phương và du khách hiểu rõ hơn về ý nghĩa, quy trình của lễ cúng, đồng thời đảm bảo các nghi thức cổ truyền không bị mai một theo thời gian.

Nhằm khơi dậy niềm tự hào dân tộc, giúp người trẻ biết và gìn giữ bản sắc văn hóa của mình, ngành VHTTDL và chính quyền địa phương phối hợp với các tổ chức văn hóa tổ chức các lớp truyền dạy, tập huấn bồi dưỡng về văn hóa truyền thống, bao gồm cả thực hành các bài cúng, điệu múa, cách đánh cồng chiêng trong Lễ mừng lúa mới cho thế hệ trẻ.

Lễ hội mừng lúa mới được xem là một loại hình sinh hoạt văn hóa đặc thù, có sức hút lớn đối với du khách. Với mục tiêu phát triển du lịch sinh thái nông nghiệp, trong đó các lễ hội truyền thống được khai thác như một sản phẩm du lịch độc đáo, Đắk Lắk đang thực hiện cùng lúc nhiều chương trình, kế hoạch để gắn lễ hội với phát triển du lịch. Du khách có cơ hội tham gia, trải nghiệm không khí lễ hội, thưởng thức ẩm thực truyền thống, hòa mình vào các điệu múa xoang, tiếng cồng chiêng, từ đó góp phần quảng bá văn hóa Ê đê .

Nhờ sự nỗ lực này của chính quyền và người dân Đắk Lắk suốt những năm qua, Lễ mừng lúa mới của người Ê đê không chỉ được duy trì như một nghi thức tâm linh mà còn trở thành một hoạt động văn hóa cộng đồng sôi nổi, góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số trong quá trình phát triển du lịch nói riêng cũng như phát triển kinh tế - xã hội.