Trước khi sáp nhập đơn vị hành chính cấp xã và hợp nhất thành một đơn vị hành chính cấp tỉnh từ ngày 1/7/2025, đồng bào Pà Thẻn cư trú chủ yếu ở xã Tân Lập, huyện Bắc Quang (nay là xã Tân Quang) và các xã Tân Bắc, Tân Trịnh, huyện Quang Bình (nay là xã Tân Trịnh) thuộc tỉnh Hà Giang cũ. Tại Tuyên Quang, cộng đồng Pà Thẻn sinh sống ở xã Linh Phú, huyện Chiêm Hóa (nay là xã Tri Phú) và xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình (nay là xã Minh Quang). 

Đây là một trong 16 dân tộc thiểu số có dân số dưới 10 nghìn người, thuộc diện có điều kiện kinh tế - xã hội đặc thù, cần được quan tâm bảo tồn và phát triển. Người Pà Thẻn sở hữu kho tàng văn hóa truyền thống phong phú, thể hiện rõ qua kiến trúc nhà ở, ngôn ngữ, dân gian, phong tục, nghi lễ, lễ hội, nghệ thuật trình diễn dân gian và nghề thủ công.

Tuy nhiên, trước tác động của đời sống hiện đại, một số nét văn hóa đặc sắc của người Pà Thẻn đang dần bị mai một. Nhận thức được điều này, các địa phương đã và đang triển khai nhiều giải pháp thiết thực như phục dựng lễ hội, khôi phục nghề truyền thống, bảo tồn tiếng nói, trang phục và truyền dạy các giá trị văn hóa phi vật thể, góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa Pà Thẻn cho thế hệ mai sau.  

Trang phục truyền thống của người Pà Thẻn mang sắc đỏ chủ đạo, màu của thần lửa, vị thần linh thiêng nhất trong tín ngưỡng dân gian, biểu trưng cho sức mạnh, may mắn và sự trường tồn của cộng đồng. Trên nền đỏ rực rỡ, những đường chỉ trắng, đen, vàng, xanh được phối hợp tinh tế, tạo nên tổng thể hài hòa, sống động và đậm bản sắc. 

Chị Phù Thị Xé, thôn Thượng Minh, xã Minh Quang chia sẻ: Từ nhỏ, các bé gái đã được học dệt, thêu thổ cẩm để sau này tự tay chuẩn bị trang phục cưới của mình. Mỗi năm, phụ nữ Pà Thẻn thường làm từ 1-2 bộ váy áo để mặc trong dịp lễ, Tết hoặc những sự kiện quan trọng của đời người. Để hoàn thiện một bộ trang phục, họ mất khoảng 3 tháng tỉ mỉ dệt vải, nhuộm màu, khâu tay và thêu hoa văn.

Bộ trang phục hoàn chỉnh gồm váy, áo, khăn đội đầu nhiều lớp, thắt lưng và trang sức bạc, không chỉ tôn lên vẻ đẹp rực rỡ, kiêu hãnh của người phụ nữ Pà Thẻn mà còn là minh chứng sinh động cho tinh hoa văn hóa truyền thống. Việc gìn giữ, phát huy giá trị trang phục truyền thống chính là cách cộng đồng Pà Thẻn bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần làm phong phú kho tàng di sản văn hóa Việt Nam. Đối với người Pà Thẻn, kỹ năng dệt vải còn là thước đo quan trọng trong việc chọn bạn đời. Cô gái khéo léo, chăm chỉ được xem là người vợ lý tưởng. Vì thế, trang phục không chỉ là vật dụng sinh hoạt mà còn là "ngôn ngữ văn hóa" phản ánh phẩm chất, bản sắc và niềm tự hào của cả cộng đồng.

Bên cạnh trang phục, Lễ hội nhảy lửa là nét văn hóa đặc sắc, nổi tiếng nhất của người Pà Thẻn. Nghi lễ thường diễn ra từ tháng 10 âm lịch đến tháng Giêng năm sau, khi mùa màng đã thu hoạch xong. Người Pà Thẻn tin rằng thần lửa là đấng tối cao mang lại ấm no, xua đuổi tà ma và bảo vệ dân bản. 

Thầy cúng Phù Văn Thành ở xã Tân Trịnh, người nhiều năm gắn bó với lễ hội nhảy lửa của người Pà Thẻn chia sẻ: Khi thần nhập, cơ thể các chàng trai rung lên, đầu lắc liên tục rồi họ nhảy vào than hồng mà không hề cảm thấy bỏng rát. Lúc ấy, như có một luồng sức mạnh vô hình che chở, tiếp thêm năng lượng, giúp họ hòa mình trọn vẹn vào ngọn lửa thiêng.

Lễ hội nhảy lửa có hai phần chính gồm: cúng mời thần và nhảy lửa. Khi các học trò của thầy cúng đã nhập thần, họ sẽ dùng chân trần nhảy vào đống than đỏ rực mà không bị bỏng. Trong trạng thái linh thiêng ấy, ngọn lửa như trở nên "mát lạnh", càng nhảy, người tham gia càng cảm thấy khỏe khoắn, hưng phấn. Sau khi kết thúc, thầy cúng thực hiện lễ "giải" để đưa các học trò trở lại trạng thái bình thường. 

Theo ông Thành, nếu bỏ qua nghi thức này, người nhập thần có thể nhảy vào bất kỳ đống lửa nào sau đó. Vì vậy, nghi lễ giải là phần đặc biệt quan trọng, thể hiện chiều sâu tín ngưỡng và sự gắn bó của người Pà Thẻn với thần linh. 

Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học đặc sắc, ngày 1/6/2023, Lễ nhảy lửa của người Pà Thẻn tại Tuyên Quang được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia. Sự kiện khẳng định giá trị di sản, góp phần nâng cao ý thức bảo tồn, phát huy bản sắc dân tộc và tạo điểm nhấn du lịch đặc sắc cho địa phương.

Ông Nguyễn Văn Hòa, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch khẳng định: Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc Pà Thẻn không chỉ là trách nhiệm của cộng đồng mà còn là nhiệm vụ quan trọng của các cấp, các ngành trong phát triển bền vững. Ngày nay, người Pà Thẻn không chỉ giữ gìn nghi lễ truyền thống trong cộng đồng mà còn tích cực quảng bá văn hóa ra bên ngoài. 

Thực tế những năm gần đây, nhiều nghệ nhân, thanh niên Pà Thẻn đã tham gia các lễ hội văn hóa toàn quốc, giao lưu, trình diễn nghi lễ nhảy lửa và nghề dệt thổ cẩm. Họ trở thành những "sứ giả văn hóa", góp phần lan tỏa giá trị truyền thống của dân tộc mình đến bạn bè trong nước và quốc tế. Chính quyền các địa phương cũng đang đẩy mạnh các chương trình bảo tồn gắn với phát triển du lịch cộng đồng như: mở lớp truyền dạy nghề truyền thống, khuyến khích mặc trang phục dân tộc trong các dịp lễ hội, tổ chức trình diễn các nghi lễ văn hóa đặc trưng, đồng thời xây dựng sản phẩm du lịch mang đậm bản sắc Pà Thẻn.

Bảo tồn văn hóa Pà Thẻn không chỉ là lưu giữ nghi lễ hay bộ váy áo truyền thống, mà là giữ gìn cả một hệ giá trị tinh thần, nếp sống, bản sắc cộng đồng. Khi văn hóa được phát huy đúng hướng, nó sẽ trở thành nguồn lực nội sinh quan trọng, tạo sinh kế bền vững, thúc đẩy phát triển du lịch và kinh tế - xã hội, góp phần xây dựng Tuyên Quang ngày càng giàu đẹp, văn minh. Đây chính là con đường để văn hóa Pà Thẻn sống động trong đời sống hôm nay và tiếp tục lan tỏa trong tương lai.