Việc xây dựng và vận hành các mô hình văn hóa truyền thống đang trở thành một trong những hướng đi quan trọng nhằm bảo tồn di sản, phục hồi môi trường văn hóa bản địa và thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội cho người dân. Những mô hình này không chỉ mang ý nghĩa văn hóa mà còn mở ra nhiều cơ hội mới cho giáo dục, du lịch, truyền dạy tri thức, cũng như góp phần tạo sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số.

Trong những năm gần đây, nhiều địa phương đã chú trọng phát triển các mô hình trải nghiệm và tìm hiểu văn hóa đặc thù của từng cộng đồng dân tộc. Những mô hình này thường tái hiện các nghi lễ, phong tục, nghề thủ công, không gian sinh hoạt cộng đồng để du khách và giới trẻ được trực tiếp trải nghiệm. Việc được chạm tay vào khung cửi, nghe chính nghệ nhân kể chuyện về vòng đời người, thử mặc trang phục truyền thống hay tham gia các hoạt động lễ hội là cách để văn hóa bước ra khỏi khuôn khổ "trưng bày", trở thành một phần sống động của đời sống hiện tại. Không gian văn hóa như vậy giúp các giá trị truyền thống được lan tỏa tự nhiên, dễ tiếp nhận và hấp dẫn hơn với thế hệ trẻ.

Một hướng đi quan trọng khác là mô hình bảo vệ và gìn giữ văn hóa phi vật thể. Các làn điệu dân ca, lễ hội cổ truyền, nghi thức tín ngưỡng hay nghề thủ công bản địa đều là kho tàng văn hóa có tính đặc thù cao, đòi hỏi quá trình bảo tồn bền bỉ. Một số cộng đồng đã thành lập các câu lạc bộ văn hóa dân tộc, nơi nghệ nhân đóng vai trò nòng cốt, hướng dẫn và truyền dạy cho con cháu. Các lớp học dân ca, dân vũ, chế tác nhạc cụ hay dệt vải được tổ chức định kỳ, giúp trẻ em và thanh thiếu niên tiếp cận văn hóa từ sớm. Sự duy trì hoạt động của các câu lạc bộ này không chỉ giúp di sản được bảo toàn mà còn tạo ra môi trường gắn kết cộng đồng, tăng cường lòng tự hào dân tộc trong mỗi người dân.

Bên cạnh đó, mô hình xây dựng đời sống văn hóa trong cộng đồng dân tộc thiểu số cũng đang mang lại những chuyển biến tích cực. Đây là mô hình gắn việc bảo tồn văn hóa với các hoạt động sinh hoạt thường ngày, đảm bảo các giá trị truyền thống không bị tách rời khỏi đời sống. Các hoạt động như tổ chức lễ mừng lúa mới, ngày hội đại đoàn kết, sinh hoạt cộng đồng tại nhà văn hóa thôn bản, hay duy trì tập quán đẹp trong ứng xử, quan hệ gia đình… đều góp phần củng cố tinh thần đoàn kết, đề cao ý thức giữ gìn văn hóa. Mô hình này đặc biệt hiệu quả trong việc hướng dẫn người dân loại bỏ các hủ tục lạc hậu, phát huy nét đẹp văn hóa tốt trong một môi trường sống hiện đại.

Di sản gắn với du lịch

Một xu hướng đáng chú ý là sự phát triển các mô hình di sản gắn với hành trình du lịch. Thay vì bảo tồn văn hóa theo cách tĩnh, nhiều địa phương đã lồng ghép di sản vào hoạt động du lịch trải nghiệm.

Những cung đường du lịch kết nối các cộng đồng có di sản tương đồng đang được hình thành, tạo ra hành trình khám phá liên vùng có chiều sâu văn hóa. Du khách không chỉ đến xem mà còn được hòa mình vào không gian sống của người địa phương, tìm hiểu câu chuyện về con người, về phong tục và lịch sử của vùng đất. Khi di sản được đặt trong bối cảnh du lịch bền vững, giá trị văn hóa không chỉ được quảng bá hiệu quả mà còn trở thành nguồn thu nhập ổn định cho cộng đồng.

Việc triển khai các mô hình này cũng đòi hỏi sự đồng thuận của người dân và vai trò quản lý chặt chẽ của chính quyền địa phương. Mỗi cộng đồng đều có đặc thù riêng, vì vậy mô hình văn hóa phải được xây dựng dựa trên những yếu tố bản địa, tránh sự sao chép rập khuôn. Bên cạnh đó, việc tôn trọng văn hóa gốc luôn là nguyên tắc quan trọng nhất. Một số mô hình du lịch trước đây từng bị phê phán do thương mại hóa quá mức hoặc làm mất đi tính thiêng của lễ hội truyền thống. Điều này đòi hỏi các địa phương phải xây dựng chiến lược phù hợp, cân bằng giữa bảo tồn và khai thác văn hóa.

Thực tế cũng cho thấy các mô hình văn hóa truyền thống chỉ thật sự bền vững khi có sự tham gia chủ động của thế hệ trẻ. Trong bối cảnh nhiều thanh niên rời quê đi học và làm việc xa nhà, các mô hình truyền dạy, trải nghiệm, sinh hoạt cộng đồng càng phải hấp dẫn, linh hoạt và gắn với nhu cầu của họ. Việc số hóa tư liệu văn hóa, xây dựng nền tảng trực tuyến, tổ chức các hoạt động giao lưu văn hóa trên mạng xã hội… đang là những cách tiếp cận mới giúp đưa văn hóa dân tộc đến gần hơn với người trẻ, khơi dậy tinh thần gìn giữ và kế thừa.

Có thể nói, các mô hình văn hóa truyền thống của dân tộc thiểu số đang từng bước khẳng định vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy bản sắc dân tộc. Chúng không chỉ gìn giữ vốn quý của cha ông mà còn đóng góp vào phát triển cộng đồng, xây dựng đời sống văn hóa lành mạnh và mở ra hướng đi mới cho du lịch bền vững. Khi mỗi mô hình được xây dựng đúng với bản sắc thực sự, được cộng đồng tham gia và được Nhà nước hỗ trợ, những giá trị văn hóa truyền thống sẽ tiếp tục tỏa sáng giữa đời sống đương đại.