Dựa trên nền tảng văn hóa bản địa, cảnh quan thiên nhiên và sự thân thiện của người dân, mô hình này không chỉ tạo ra sinh kế mới mà còn góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Những chuyển biến trong đời sống của người dân cho thấy du lịch cộng đồng đang mở ra hướng đi bền vững, mang lại thay đổi tích cực cho nhiều địa phương miền núi trên cả nước.

Một trong những yếu tố quan trọng giúp mô hình du lịch cộng đồng phát triển là sự tham gia trực tiếp của người dân. Du khách đến với bản làng miền núi không chỉ tìm kiếm cảnh đẹp mà còn muốn hòa mình vào đời sống văn hóa bản địa: ngủ nhà sàn, thưởng thức ẩm thực truyền thống, nghe nghệ nhân hát, kể chuyện về lịch sử dân tộc, hay tham gia trải nghiệm dệt vải, làm đồ thủ công, nấu ăn, làm nương. Khi người dân trở thành chủ thể cung cấp dịch vụ, lợi ích kinh tế được giữ lại cho chính cộng đồng, từ đó khuyến khích họ gìn giữ môi trường và duy trì bản sắc văn hóa.

Với nhiều bản làng miền núi, du lịch cộng đồng đã tạo ra nguồn thu nhập ổn định, giúp người dân cải thiện đời sống, giảm dần tình trạng du canh du cư hoặc phụ thuộc hoàn toàn vào nông nghiệp. Các hộ dân tham gia mô hình có thể mở dịch vụ homestay, nấu ăn phục vụ khách, bán sản phẩm thủ công, dẫn tour địa phương hoặc biểu diễn văn nghệ. Nhiều hộ gia đình trước đây chỉ sống dựa vào trồng trọt nay đã trở thành những chủ nhà đón khách du lịch, có nguồn thu đều đặn và ổn định hơn.

Bên cạnh lợi ích kinh tế, mô hình du lịch cộng đồng còn góp phần bảo tồn và phục hồi nhiều giá trị văn hóa truyền thống. Trước đây, một số nghề thủ công có nguy cơ mai một như dệt thổ cẩm, đan lát, chế tác nhạc cụ, làm đồ trang sức… nay được khuyến khích gìn giữ và phát huy để phục vụ du lịch. Các nghệ nhân lớn tuổi trở thành người truyền dạy cho lớp trẻ, tạo ra không gian lan tỏa kiến thức văn hóa thông qua các buổi biểu diễn, lớp học tại bản hoặc trải nghiệm dành cho du khách. Qua đó, di sản văn hóa không chỉ được bảo tồn mà còn có cơ hội phát triển trong đời sống hiện đại.

Một điểm nổi bật của nhiều mô hình du lịch cộng đồng miền núi là sự gắn kết giữa bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế. Thay vì khai thác tài nguyên theo hướng tận dụng tối đa, người dân ngày càng ý thức hơn về việc gìn giữ cảnh quan thiên nhiên, bảo vệ nguồn nước, xử lý rác thải, hạn chế sử dụng nhựa dùng một lần hoặc xây dựng các mô hình trồng trọt sạch để giới thiệu với du khách. Chính sự thay đổi tích cực này đã tạo nên hình ảnh bản làng xanh – sạch – thân thiện, giúp địa phương trở thành điểm đến hấp dẫn và bền vững.

Nhiều cộng đồng dân tộc miền núi cũng chú trọng xây dựng bộ quy tắc ứng xử trong du lịch như giữ gìn thuần phong mỹ tục, tôn trọng khách, bảo đảm an toàn, đồng thời yêu cầu du khách tuân thủ các nguyên tắc bảo vệ văn hóa và môi trường khi trải nghiệm trong bản. Điều này không chỉ tạo nên môi trường văn minh trong hoạt động du lịch mà còn giúp người dân nâng cao năng lực quản lý, từng bước chuyên nghiệp hóa mô hình.

Tăng vai trò của phụ nữ và thanh niên

Trong quá trình phát triển, mô hình du lịch cộng đồng còn giúp gia tăng vai trò của phụ nữ và thanh niên tại các bản làng. Phụ nữ có cơ hội tham gia nấu ăn, đan thổ cẩm, bán sản phẩm, hướng dẫn khách… trong khi thanh niên học thêm ngoại ngữ, kỹ năng truyền thông, kỹ năng dẫn tour. Việc này không chỉ tăng thu nhập mà còn nâng cao vị thế trong gia đình và cộng đồng, đồng thời mở ra con đường phát triển nghề nghiệp mới tại quê hương mà không phải rời bản đi làm ăn xa.

Cùng với đó, sự tham gia của chính quyền địa phương đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ các bản làng xây dựng mô hình du lịch cộng đồng. Nhiều địa phương chú trọng đầu tư hạ tầng giao thông, cải thiện hệ thống điện – nước, xây dựng điểm sinh hoạt văn hóa, hướng dẫn người dân bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm, tập huấn kỹ năng làm du lịch và kết nối doanh nghiệp lữ hành. Khi có sự phối hợp đồng bộ giữa cộng đồng – chính quyền – doanh nghiệp, mô hình du lịch cộng đồng phát triển ổn định hơn và tạo ra thương hiệu riêng cho bản làng.

Tuy nhiên, phát triển du lịch cộng đồng cũng đặt ra một số thách thức như khả năng tiếp nhận khách còn hạn chế, sự thiếu đồng đều trong chất lượng dịch vụ, khó khăn trong truyền thông quảng bá, hoặc nguy cơ thương mại hóa văn hóa nếu không được định hướng đúng. Để khắc phục, cần tiếp tục tổ chức các lớp đào tạo, nâng cao năng lực quản lý, đồng thời tăng cường sử dụng công nghệ số trong quảng bá hình ảnh, giới thiệu sản phẩm và kết nối thị trường.

Du lịch cộng đồng vùng đồng bào dân tộc miền núi đang chứng minh đây là hướng đi đúng đắn, giúp người dân phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường và giữ gìn bản sắc văn hóa. Sự thay đổi tích cực trong đời sống của các cộng đồng – từ hạ tầng được cải thiện đến nhận thức về bảo tồn văn hóa được nâng cao – cho thấy mô hình này không chỉ mang lại lợi ích trước mắt mà còn tạo nền tảng bền vững lâu dài. Khi người dân là trung tâm của quá trình phát triển, du lịch cộng đồng sẽ tiếp tục trở thành động lực quan trọng góp phần phát triển kinh tế – xã hội vùng miền núi trong thời gian tới.