Ở Việt Nam, chuyển đổi số thư viện đang mở ra một cánh cửa mới cho quá trình xây dựng xã hội học tập và hình thành công dân số – những người chủ động tiếp cận, sáng tạo và chia sẻ tri thức trong không gian mạng.

Từ kho sách truyền thống đến không gian tri thức mở

Thực hiện Chương trình Chuyển đổi số ngành thư viện đến năm 2025, định hướng đến 2030, mạng lưới thư viện công cộng cả nước đang từng bước chuyển mình mạnh mẽ. Những thư viện vốn chỉ quen với việc phục vụ tại chỗ, giờ đây đã đưa hàng triệu trang tài liệu lên môi trường trực tuyến, tạo điều kiện cho bạn đọc tra cứu và sử dụng từ xa. Thư viện Quốc gia Việt Nam đã hoàn thành việc số hóa một khối lượng lớn tài liệu quý hiếm, trong đó có sách Hán Nôm, báo chí cổ, địa chí các vùng miền. Nền tảng thuvienquocgia.vn trở thành cổng tri thức mở, cho phép người dùng ở bất kỳ đâu cũng có thể truy cập kho dữ liệu này miễn phí.

Nhiều thư viện địa phương đã nhanh chóng bắt nhịp với xu thế mới. Thư viện Hà Nội, Thư viện TP Hồ Chí Minh, Thư viện Đà Nẵng hay Thư viện Bình Dương đã triển khai các hệ thống thư viện điện tử hiện đại, tích hợp tra cứu, mượn – trả trực tuyến, và dịch vụ đọc sách điện tử. Việc đưa nền tảng số vào vận hành không chỉ giúp tiết kiệm chi phí, mà còn mở rộng khả năng phục vụ, giúp người dân vùng xa, người khuyết tật, học sinh, sinh viên có thể tiếp cận nguồn tri thức đa dạng mà trước đây chỉ có ở trung tâm thành phố.

Một xã hội học tập không thể tách rời khả năng tiếp cận thông tin bình đẳng. Với thư viện số, ranh giới địa lý, thời gian hay điều kiện kinh tế không còn là rào cản. Người nông dân ở Hòa Bình có thể đọc sách hướng dẫn kỹ thuật trồng trọt mới; học sinh ở Thừa Thiên – Huế có thể tra cứu tài liệu lịch sử địa phương; sinh viên ở Cần Thơ có thể mượn giáo trình điện tử từ xa. Thư viện số chính là chiếc cầu nối để tri thức đến với mọi người, thúc đẩy văn hóa đọc và học tập suốt đời.

Đáng chú ý, nhiều địa phương đã sáng tạo trong việc tổ chức hoạt động học tập qua môi trường số. Nhiều thư viện các địa phương đã phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo triển khai các chương trình, khuyến khích học sinh đọc, chia sẻ cảm nhận trên nền tảng thư viện số. Ở Thừa Thiên – Huế, nhiều mô hình không gian đọc mở đã kết hợp công nghệ thực tế ảo (VR) để giúp bạn đọc trải nghiệm lịch sử, văn hóa địa phương một cách sinh động.

Chuyển đổi số không chỉ thay đổi cách thư viện hoạt động, mà còn định hình một thế hệ công dân số – những người đọc chủ động, sáng tạo và có khả năng chọn lọc thông tin. Nhờ các nền tảng số, người dân có thể tự học qua thư viện, tham gia khóa học trực tuyến, tiếp cận kho học liệu mở (OER) hoặc tham gia diễn đàn thảo luận về sách, kiến thức. Đây chính là hình thức học tập suốt đời mà UNESCO và các tổ chức giáo dục quốc tế khuyến khích.

Thư viện số – nền tảng của xã hội học tập

Tại Việt Nam, mô hình “Thư viện học tập cộng đồng” đang được nhân rộng, kết hợp giữa thư viện truyền thống và nền tảng số, khuyến khích người dân chia sẻ kỹ năng, tài liệu, kinh nghiệm sống. Ở TP Hồ Chí Minh, các “Câu lạc bộ bạn đọc điện tử” thu hút hàng chục nghìn thành viên tham gia mỗi năm, tạo nên mạng lưới học tập mở, góp phần xây dựng công dân tri thức trong xã hội số.

Tuy đã đạt nhiều kết quả tích cực, nhưng việc xây dựng hệ sinh thái thư viện số vẫn còn không ít thách thức. Hạ tầng công nghệ ở một số thư viện huyện còn yếu; kinh phí đầu tư, nhân lực công nghệ thông tin còn thiếu; thói quen sử dụng dịch vụ số của người dân chưa đồng đều. Vì vậy, bên cạnh nỗ lực của ngành, cần sự đồng hành của chính quyền địa phương, doanh nghiệp công nghệ và cộng đồng bạn đọc để đảm bảo quá trình chuyển đổi số diễn ra thực chất, bền vững.

Theo định hướng của Vụ Thư viện (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), từ năm 2025 trở đi, 100% thư viện cấp tỉnh sẽ cung cấp dịch vụ trực tuyến, tích hợp dữ liệu với Thư viện Quốc gia; đồng thời mở rộng kết nối tới thư viện trường học, thư viện chuyên ngành và thư viện cộng đồng. Khi các nguồn lực được liên thông, thư viện số sẽ trở thành hạ tầng tri thức quốc gia, phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và đổi mới sáng tạo của mọi công dân.

Thư viện số không chỉ là kho dữ liệu, mà là biểu tượng của tinh thần học tập suốt đời, của một xã hội coi tri thức là sức mạnh. Khi mỗi người dân biết khai thác, sáng tạo và chia sẻ thông tin, họ không chỉ là bạn đọc – họ là công dân số của một Việt Nam tri thức và sáng tạo.