Trên cả nước có hàng nghìn làng nghề thủ công mỹ nghệ, bên cạnh các "làng có nghề" tuy chưa hội đủ tiêu chí để được công nhận là làng nghề, nhưng vẫn sản xuất ra các mặt hàng thủ công mỹ nghệ, có thể kể đến những làng nghề nổi tiếng như: gốm Bát Tràng, gốm Phù Lãng, lụa Vạn Phúc, khảm trai Chuyên Mỹ, mộc La Xuyên, tre đan Bằng Sở, đúc đồng Đại Bái, đá mỹ nghệ Ninh Vân, chạm bạc Đồng Xâm…

Sản phẩm thủ công mỹ nghệ của Việt Nam được thị trường quốc tế ưa chuộng bởi bên cạnh sự tinh tế của sản phẩm còn toát lên những nét đặc sắc, độc đáo của văn hóa dân tộc. Ở khu vực châu Á, Việt Nam đứng thứ hai trong số các quốc gia xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ, chỉ sau Trung Quốc. Hàng thủ công mỹ nghệ cũng luôn nằm trong Top 10 mặt hàng xuất khẩu có kim ngạch lớn nhất của Việt Nam.

Trong chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 xác định thủ công mỹ nghệ là một trong 12 ngành công nghiệp văn hóa mà Việt Nam cần ưu tiên phát triển. Các chuyên gia đánh giá, thủ công mỹ nghệ Việt Nam hoàn toàn có cơ sở để được kỳ vọng là một ngành kinh tế mũi nhọn, tạo động lực thúc đẩy các ngành công nghiệp văn hóa khác.

Gần đây nhất, vào hồi tháng 8, trong khuôn khổ hội chợ các sản phẩm OCOP xuất khẩu 2025 (Vietnam OCOPEX 2025), tại Diễn đàn Thủ công mỹ nghệ - Cơ hội và Thách thức do Sở Công Thương Hà Nội tổ chức, đại diện Bộ Công Thương cho biết, những năm gần đây, kim ngạch xuất khẩu sản phẩm thủ công mỹ nghệ luôn nằm trong nhóm 10 ngành hàng có giá trị cao nhất, với tốc độ tăng trưởng ổn định. Tính riêng năm 2024, kim ngạch xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ của Việt Nam ước đạt 4 tỷ USD. Các sản phẩm thủ công mỹ nghệ của Việt Nam đã có mặt tại 163 quốc gia, vùng lãnh thổ. Quy mô thị trường thủ công mỹ nghệ Việt Nam được dự đoán sẽ có tốc độ tăng trưởng khoảng 8,7% trong giai đoạn 2024 - 2032. Sản phẩm Việt Nam từng bước mở rộng thị phần và khẳng định chỗ đứng tại các thị trường khó tính như EU, Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc. Điều này cho thấy năng lực thích ứng và hội nhập của ngành ngày càng được nâng cao.

Tuy vậy, ngành vẫn đang đối diện với ba thách thức lớn mang tính hệ thống. Thứ nhất, yêu cầu ngày càng khắt khe từ thị trường quốc tế không chỉ về chất lượng, mà còn về truy xuất nguồn gốc, tiêu chuẩn lao động, môi trường và trách nhiệm xã hội. Thứ hai, cạnh tranh gay gắt từ các quốc gia có hệ sinh thái thủ công phát triển như Thái Lan, Ấn Độ, Indonesia, Peru – những nước đã đầu tư bài bản vào thiết kế, thương hiệu và kênh phân phối toàn cầu. Thứ ba, sự gia tăng của các rào cản phi thuế quan và tiêu chuẩn kỹ thuật mới đang đòi hỏi doanh nghiệp trong nước phải đổi mới liên tục để duy trì lợi thế cạnh tranh.

Như vậy có thể thấy rằng, thủ công mỹ nghệ là nơi kết tinh tri thức bản địa, kỹ thuật truyền nghề và dấu ấn văn hóa của từng cộng đồng. Những sản phẩm từ làng nghề không chỉ đáp ứng nhu cầu trong nước mà còn có tiềm năng lớn để mở rộng thị trường xuất khẩu. Tuy nhiên, việc chuyển đổi từ "hồn văn hóa" sang "thương hiệu kinh tế" đòi hỏi bảo hộ pháp lý chặt chẽ, tiếp cận thị trường chuyên nghiệp và kỹ năng xây dựng thương hiệu cho nghệ nhân. 

Một khó khăn phải nói đến là việc bảo vệ các yếu tố phi vật thể: hoa văn, hoa văn truyền thống, kỹ thuật chế tác thường không dễ dàng được bảo hộ theo quyền tác giả theo cách thông thường. Do đó, cần áp dụng một hệ thống đa dạng các công cụ: chỉ dẫn địa lý, nhãn hiệu tập thể, đăng ký kiểu dáng công nghiệp cho các sản phẩm có tính mới, và đặc biệt là hồ sơ chứng minh nguồn gốc, truyền thống để ngăn chặn sao chép thương mại. Luật Sở hữu trí tuệ cung cấp những công cụ pháp lý này, và việc truyền thông hướng dẫn nghệ nhân, doanh nghiệp là rất cần thiết. 

Cùng với đó, để đưa thủ công mỹ nghệ hướng tới thị trường quốc tế cần kết hợp nhiều giải pháp: nâng cao chất lượng sản xuất, tiêu chuẩn hóa quy trình, cải tiến mẫu mã phù hợp thị hiếu nước ngoài, đồng thời bảo hộ kiểu dáng và nhãn hiệu. Các thiết bị truy xuất nguồn gốc như QR code giúp người tiêu dùng chịu chi hơn khi biết rõ xuất xứ và câu chuyện văn hóa đằng sau sản phẩm. 

Ngoài ra, các chương trình đào tạo về thương mại điện tử, đóng gói xuất khẩu, tham gia hội chợ quốc tế và việc thành lập hợp tác xã, thương hiệu tập thể giúp nghệ nhân tiếp cận thị trường một cách bền vững. Song song với đó là tăng cường xây dựng các tour, tuyến du lịch gắn với làng nghề truyền thống, nghề thủ công mỹ nghệ; gắn sản xuất với giữ gìn bản sắc văn hóa, lịch sử phát triển làng nghề để mỗi làng nghề trở thành một địa chỉ du lịch văn hóa sống động. Khi truyền thông chính sách và hỗ trợ kỹ thuật được triển khai đồng bộ, thủ công mỹ nghệ không chỉ đóng vai trò là biểu tượng văn hóa mà còn là ngành kinh tế có đóng góp đáng kể cho phát triển địa phương và quốc gia./.