Đẩy mạnh kiểm kê và bảo tồn di sản văn hóa các dân tộc thiểu số

Thực hiện Kế hoạch số 1325/KH-UBND ngày 06/5/2022 của UBND tỉnh Kon Tum (cũ) về tổng kiểm kê và lập hồ sơ khoa học đề nghị Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia giai đoạn 2022 - 2026, ngành Văn hóa tỉnh đã triển khai đồng bộ nhiều hoạt động nhằm nhận diện, bảo tồn và phát huy giá trị di sản của 07 nhóm dân tộc thiểu số cư trú lâu đời trên địa bàn. Công tác kiểm kê được thực hiện sâu rộng, mang lại những kết quả quan trọng, góp phần xây dựng môi trường văn hóa phong phú, bền vững và thúc đẩy du lịch văn hóa cộng đồng.

Theo báo cáo của Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch - cơ quan thường trực của Ban Kiểm kê, tính đến nay, toàn tỉnh có 21 di sản văn hóa phi vật thể được đưa vào Danh mục quốc gia. Công tác kiểm kê được triển khai tại 10 huyện, thành phố theo đơn vị hành chính cũ, bao gồm Đăk Hà, Sa Thầy, Tu Mơ Rông, Kon Rẫy, Ia H'Drai, Đăk Tô, Ngọc Hồi, Đăk Glei, Kon Plông và thành phố Kon Tum. Đối tượng kiểm kê là di sản của các cộng đồng Ba Na, Xơ Đăng, Gia Rai, Rơ Măm, Brâu, Giẻ Triêng, Tày, Nùng, Mường, Thái…

Kết quả bước đầu cho thấy hơn 378 di sản văn hóa phi vật thể đã được điều tra và nhận diện. Trong đó, diện mạo không gian văn hóa cồng chiêng – một trong những giá trị đặc sắc nhất của vùng Bắc Tây Nguyên tiếp tục được rà soát, nhận diện đầy đủ theo các loại hình lễ hội, diễn xướng, sinh hoạt văn hoá, nghề thủ công gắn với thực hành văn hóa truyền thống. Bên cạnh đó, trong năm 2023, Sở đã tổ chức 02 lớp tập huấn kiểm kê di sản tại huyện Ngọc Hồi và thành phố Kon Tum, thu hút hơn 220 học viên là công chức ngành văn hoá, cán bộ văn hóa cơ sở, nghệ nhân, già làng, người có uy tín trong cộng đồng. Hoạt động này giúp đội ngũ cán bộ làm công tác di sản được nâng cao năng lực chuyên môn, góp phần thực hiện kiểm kê chính xác, khoa học, theo chuẩn mực của Bộ VHTTDL.

Bảo tồn nghề truyền thống, trang phục và các loại hình diễn xướng dân gian

Cùng với công tác kiểm kê, Kon Tum chú trọng bảo tồn những nghề thủ công truyền thống – thành tố quan trọng trong cấu trúc văn hóa tộc người. Nghề dệt thổ cẩm của dân tộc Ba Na và Gia Rai đã được lập hồ sơ khoa học và đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đồng thời, tỉnh đã xuất bản 02 cuốn sách chuyên khảo về nghề dệt thủ công nhằm phục vụ nghiên cứu, bảo tồn và quảng bá. Hàng loạt chương trình truyền dạy và phục hồi nghề truyền thống được triển khai, gồm 10 lớp truyền dạy nghề dệt thổ cẩm cho đồng bào Giẻ Triêng, Xơ Đăng, Gia Rai; xây dựng mô hình trưng bày và giới thiệu sản phẩm thủ công ở các làng Pu Tá, Vi Rơ Ngheo, Bar Gốc; hỗ trợ xây dựng mô hình trồng, khai thác nguyên liệu phục vụ nghề dệt gắn với phát triển du lịch cộng đồng.

Ngày 27/7/2023, UBND tỉnh ban hành Quyết định 465/QĐ-UBND phê duyệt Đề án "Bảo tồn và phát huy giá trị nghề truyền thống của các dân tộc thiểu số tại chỗ đến năm 2025, định hướng đến năm 2030". Đề án xác định 09 nghề truyền thống trọng điểm như dệt thổ cẩm, đan lát, làm rượu cần, chế tác nhạc cụ, rèn, gốm, tạc tượng, đẽo thuyền độc mộc, làm nỏ… hiện nay nhiều nghề trong số này đã được phục hồi mạnh mẽ và từng bước trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng. Trang phục truyền thống cũng là yếu tố được tỉnh đặc biệt quan tâm. Trong các nghi lễ, lễ hội hay ngày hội văn hoá, trang phục thổ cẩm không chỉ là biểu trưng thẩm mỹ mà còn là "ngôn ngữ văn hoá" của cộng đồng. Việc bảo tồn nghề dệt và khuyến khích người dân sử dụng trang phục truyền thống trong đời sống đã góp phần tái hiện không gian văn hoá, tạo điểm nhấn trong lễ hội và trong các hoạt động du lịch.

Hỗ trợ nghệ nhân - giữ hồn cho di sản

Đội ngũ nghệ nhân là những "báu vật sống" của cộng đồng và cũng là lực lượng quan trọng trong công tác trao truyền di sản. Hiện nay, tỉnh Kon Tum có 125 Nghệ nhân ưu tú và 06 Nghệ nhân nhân dân trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, được Nhà nước phong tặng qua 3 đợt xét tặng danh hiệu. Trong đợt xét tặng lần thứ tư năm 2025, Hội đồng cấp tỉnh đã trình Bộ VHTTDL 11 hồ sơ, gồm 9 hồ sơ đề nghị xét tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú và 2 hồ sơ đề nghị xét tặng Nghệ nhân nhân dân. Đây là sự ghi nhận đối với những nỗ lực lớn lao của nghệ nhân trong việc giữ gìn và truyền dạy di sản trước những thách thức của đời sống hiện đại. Việc hỗ trợ nghệ nhân tham gia các lớp truyền dạy, hoạt động biểu diễn, giao lưu văn hoá, hay tham gia các dự án bảo tồn đã tạo điều kiện để tri thức dân gian được lan tỏa trong cộng đồng, nhất là đối với thế hệ trẻ.

Phát huy vai trò cộng đồng thông qua các mô hình văn hóa truyền thống

Song song với công tác kiểm kê và bảo tồn nghề truyền thống, các mô hình văn hóa cộng đồng tiếp tục được đầu tư xây dựng và nhân rộng. Sau 5 năm triển khai Dự án 6 thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số, tỉnh đã đạt tỷ lệ 96,425% thôn có nhà sinh hoạt cộng đồng và hơn 66,5% thôn có đội văn nghệ truyền thống hoạt động thường xuyên. Nhiều câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian, đội văn nghệ truyền thống đã trở thành điểm sáng trong việc duy trì thực hành dân ca, dân vũ, dân nhạc. Các đội nhóm văn nghệ không chỉ biểu diễn trong lễ hội, mà còn duy trì luyện tập thường xuyên, tạo nên môi trường văn hóa sống động, giúp di sản được thực hành liên tục và bền vững. Đặc biệt, hoạt động của các câu lạc bộ và mô hình văn hóa truyền thống đã góp phần quan trọng trong phát triển du lịch văn hóa – du lịch cộng đồng, cung cấp các sản phẩm văn hóa bản địa độc đáo cho du khách, qua đó gia tăng thu nhập và tạo sinh kế bền vững cho người dân.

Những kết quả đạt được cho thấy tỉnh Quảng Ngãi đang đi đúng hướng, đảm bảo nguyên tắc "bảo tồn trong cộng đồng, phát huy trong đời sống". Việc kết hợp hài hòa giữa bảo tồn bản sắc với phát triển du lịch, giữa gìn giữ truyền thống với nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào là bước đi quan trọng hướng đến mục tiêu xây dựng môi trường văn hóa bền vững./.