Trong nhịp sống hiện đại, ngày càng có thêm nhiều loại đồ chơi Trung thu khác nhau trên thị trường. Tuy nhiên thứ đồ chơi không thể thiếu trong những ngày rằm tháng 8, đó là những chiếc đèn ông sao truyền thống. Những chiếc đèn ông sao luôn mang giá trị tinh thần to lớn mà những loại đồ chơi Trung thu khác không có được.

Cách trung tâm Hà Nội khoảng 15km, đến làng Hậu Ái (Vân Canh, Hoài Đức, Hà Nội) vào mỗi dịp tết Trung thu, ai cũng nhắc đến bà Nguyễn Thị Tuyến - nghệ nhân "thắp sáng" cho những chiếc đèn ông sao truyền thống. Trải qua bao thăng trầm, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến là người duy nhất còn gìn giữ nghề làm đồ chơi Trung thu truyền thống, đặc biệt là đèn ông sao.

Miệt mài "thắp sáng" chiếc đèn ông sao

Trong không khí tết Trung thu đến gần, tại căn nhà nhỏ của nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến lại tất bật ngày đêm chuẩn bị làm đồ chơi Trung thu truyền thống. Được biết, mọi nguyên liệu để làm đèn ông sao đã được chuẩn bị từ cuối tháng 5 âm lịch. Nào tre, nào nứa, khung tre đèn ông sao phơi la liệt khắp trong nhà, ngoài sân. Không khí sản xuất vô cùng khẩn trương để hoàn thiện nhưng chiếc đèn ông sao rực rỡ, sắc màu để kịp giao cho khách đúng hạn.

Bà Tuyến chia sẻ, để hoàn thiện được một thành phẩm đồ chơi truyền thống mất rất nhiều công đoạn. Mỗi công đoạn đều yêu cầu người làm sự tỉ mỉ, cẩn thận và đặt cái tâm của mình vào từng sản phẩm. Phải khắt khe từ việc chọn nguyên liệu, đến cắt, dán sao cho đẹp mắt thì sản phẩm mới đủ đẹp, chất lượng cung cấp ra thị trường.

Bà Tuyến tâm sự: "Từ nhỏ tôi đã học theo bố mẹ làm đồ chơi Trung thu truyền thống. Tôi là đời thứ 3 nối nghiệp gia đình. Đến nay cũng hơn 40 năm gắn bó với chiếc đèn ông sao mỗi dịp Trung thu về. Với đồ chơi truyền thống này khéo tay thôi chưa đủ mà cần sự tỉ mỉ, kiên nhẫn.

Tôi bắt đầu làm từ khi 8 tuổi, ngày nhỏ học nghề, chuyện tre nứa cứa đứt tay thường xuyên như cơm bữa. Thậm chí ngồi cả ngày cắt, dán phụ cha mẹ đến khi lưng đau cứng mới đứng dậy. Nên bây giờ, chỉ cần nhìn qua tôi cũng biết được cái nào chắc chắn cái nào không".

Để kịp có hàng đúng dịp Trung thu, gia đình bà phải tìm kiếm, chọn lựa nguyên liệu từ cuối tháng 5 âm lịch. Nguyên liệu chính để tạo ra những chiếc đèn ông sao là nứa, giấy màu. Những nguyên liệu đều được bà Tuyến chọn lựa kỹ càng. Các nguyên liệu chủ yếu lấy từ thiên nhiên rất thân thiện với môi trường và không ảnh hưởng tới sức khỏe của các em nhỏ.

Sau khi chọn được nguyên liệu, công đoạn cưa và chẻ nan vô cùng quan trọng. Đây chính là bước quyết định độ chắc chắn của khung đèn ông sao. "Nứa phải được chọn lọc kỹ lưỡng, sau đó chặt thành nhiều đoạn rồi ngâm trong nước vôi để chống mọt. Đến khi nứa khô mới chẻ ra làm khung.

Để cưa nan đều và đẹp cần phải có đôi tay khỏe. Một tay cầm cưa, một tay cầm tre, phải giữ chắc tay nếu không đứt tay, xước da là điều bình thường. Tre nứa cũng phải vót và phơi khô từ trước tránh ẩm mốc", bà Tuyến chia sẻ.

Để làm hoàn thiện một chiếc đèn ông sao không hề đơn giản. Từ việc làm khung, cắt giấy, dán trang trí, tất cả các công đoạn đều được làm thủ công. Bà Tuyến nói: "Công đoạn dán giấy lên khung cũng đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn thận. Nhiều khách hàng rất khó tính, họ quan sát kỹ từng chi tiết, nếu không ưng ý họ sẽ khiếu nại luôn. Làm đồ chơi Trung thu cũng cần thường xuyên cập nhật xu hướng mới, thay đổi mẫu mã, màu sắc mới đáp ứng được nhu cầu của khách hàng".

Sản xuất thủ công nên mỗi mùa Trung thu bà Tuyến làm được khoảng 1.000 chiếc đèn các loại: đèn ông sao, đèn con cá, đèn con thỏ, đèn con tôm,... Hầu hết các sản phẩm đồ chơi Trung thu bà làm ra là phục vụ cho trường học, cơ quan làm quà tặng cho các em nhỏ. Thời gian để hoàn thiện 1 chiếc đèn khá lâu, nắn nót từng chi tiết nhưng mỗi thành phẩm bán ra chỉ với giá 40.000 đồng. Đèn ông sao chính là món đồ chơi truyền thống được nhiều khách hàng ưa chuộng và đặt với số lượng lớn.

Giữ hồn văn hóa dân gian Việt Nam

Để làm ra một sản phẩm đồ chơi Trung thu truyền thống, người nghệ nhân phải ngồi hàng giờ tỉ mỉ, chăm chút cho từng chi tiết. Hơn nữa mỗi năm chỉ có một mùa, lợi nhuận mỗi mùa chẳng được là bao. Nhưng có lẽ, vì tình yêu trẻ con và niềm đam mê với nghề đã giúp bà Tuyến duy trì, gắn bó với nghề hơn 40 năm qua.

Bằng đôi bàn tay tài hoa, khéo léo cùng óc sáng tạo đã biến những cây nứa, tờ giấy màu thành những món đồ chơi Trung thu truyền thống yêu thích. Vừa làm luôn tay bà vừa kể về sự tích của các loại đèn Trung thu: "Đèn ông sao vừa là biểu tượng cho ngôi sao năm cánh trên quốc kỳ, vừa thể hiện cho ước muốn hòa bình của người Việt Nam. Đèn con thỏ là dựa vào truyện Thỏ Ngọc cứu bạn trong đêm rằm tháng 8. Người làm phải hiểu được câu chuyện, ý nghĩa của từng loại đèn thì chiếc đèn mới thật sự đẹp và có hồn".

Làng Hậu Ái nổi tiếng với nghề làm đồ chơi Trung thu truyền thống là thế. Nhưng trước sự du nhập của đồ chơi ngoại nhập, đồ chơi Trung thu truyền thống cũng có phần điêu đứng. Bà Tuyến tâm sự: "Những năm 1993 - 1994, đồ chơi ngoại nhập bắt đầu tràn vào nước ta đáp ứng mọi nhu cầu của khách hàng. Những chiếc đèn ông sao, đèn kéo quân,...trở nên mờ nhạt và không còn là sự lựa chọn duy nhất nữa. Có thời điểm số lượng đèn truyền thống bán ra chỉ bằng một phần năm so với trước kia.

Thời điểm đó rất khó khăn, những người làm đồ chơi truyền thống dần bỏ nghề, tìm nghề khác mưu sinh. Nhưng với tôi đây không chỉ là nghề truyền thống gia đình nữa mà đó là sự đam mê, yêu thích. Tôi mong muốn những chiếc đèn truyền thống của Việt Nam được gìn giữ, mang lại giá trị giáo dục về truyền thống văn hóa cho trẻ nhỏ Việt Nam".

Bận bịu, vất vả là thế nhưng không năm nào bà Tuyến không làm đồ chơi Trung thu truyền thống. Hàng năm, cứ sát những ngày rằm tháng 8, bà dành ra vài ba ngày trưng bày các sản phẩm của mình tại Bảo tàng Dân tộc học và các khu nhà cổ trên phố Mã Mây, Hàng Đào để dạy các em nhỏ làm đèn ông sao.

"Khi thấy các cháu nhỏ thích thú, hào hứng tự tay làm ra những chiếc đèn Trung thu khiến tôi vô cùng vui mừng. Tôi vui vì các cháu trân trọng những giá trị truyền thống, yêu thích và tỉ mỉ với sản phẩm của mình. Năm nào cũng vậy, có bận tới đâu tôi cũng dành thời gian hướng dẫn và nói cho các cháu nhỏ ý nghĩa của chiếc đèn ông sao. Tôi thật sự mong muốn những chiếc đèn ông sao truyền thống luôn tồn tại trong trí nhớ của trẻ thơ. Và chính các cháu sẽ là những người gìn giữ những nét đẹp văn hóa dân gian này mãi về sau", bà Tuyến trải lòng.

Say mê với nghề truyền thống, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến không ngừng tìm tòi, sáng tạo để tạo ra các sản phẩm đẹp mắt và tiện lợi hơn. Và cứ thế, với niềm say mê ấy, đôi tay đầy vết xước từ tre nứa vẫn miệt mài ngày đêm "thắp sáng" những chiếc đèn Trung thu truyền thống với mong muốn gìn giữ những giá trị văn hóa dân gian tươi đẹp của Việt Nam./.