Tuyên Quang là vùng đất cư trú của nhiều thành phần dân tộc thiểu số, chiếm 70,1% dân số toàn tỉnh, là nơi hội tụ nhiều giá trị văn hoá, lịch sử và cách mạng, mỗi dân tộc đều có phong tục, tập quán và bản sắc văn hóa riêng, độc đáo. Hiện nay, tỉnh Tuyên Quang đã kiểm kê 871 di sản văn hóa phi vật thể, trong đó 53 di sản được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, gồm: lễ hội truyền thống (12 di sản), nghề thủ công truyền thống (01), nghệ thuật trình diễn dân gian (08), tập quán xã hội và tín ngưỡng (23), tri thức dân gian (09). Đặc biệt, di sản "Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam" đã được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, góp phần tôn vinh giá trị tinh thần sâu sắc của đồng bào vùng Việt Bắc.

Tuyên Quang hiện có 135 lễ hội, trong đó có 113 lễ hội truyền thống, 20 lễ hội văn hóa và 02 lễ hội ngành nghề. Nhiều lễ hội đã trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng của địa phương như: Lễ hội Lồng Tông, Lễ hội Cầu may đình Hồng Thái, Lễ hội Cầu mùa đình Tân Trào (dân tộc Tày); Lễ hội Đầm Mây (dân tộc Dao); Lễ Nhảy lửa (Pà Thẻn, Dao); Lễ hội Khèn Mông, Gầu Tào (dân tộc Mông); Ngày hội Văn hóa dân tộc Mông, Lô Lô, Cao Lan, La Chí...

Qua đó, các giá trị truyền thống được bảo tồn, tôn vinh và lan toả, góp phần làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân. Những di sản văn hóa phi vật thể này được đồng bào sáng tạo, bảo tồn, lưu truyền qua nhiều thế hệ và được thực hành trong không gian kiến trúc truyền thống đặc trưng của đồng bào, nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng, làng bản, nhà ở của chính đồng bào dân tộc đó. Chính sự gắn kết giữa văn hóa vật thể và phi vật thể đã tạo nên nét riêng biệt của mỗi cộng đồng, đồng thời góp phần khẳng định tính đa dạng và thống nhất trong bản sắc văn hóa các dân tộc tại Tuyên Quang.

Di sản văn hóa là nguồn lực nội sinh quan trọng, tạo nền tảng cho phát triển du lịch bền vững. Việc bảo tồn và phát huy giá trị kiến trúc truyền thống cùng di sản văn hóa phi vật thể giúp Tuyên Quang xây dựng thương hiệu du lịch đặc trưng, khác biệt và hấp dẫn. Thông qua hoạt động du lịch, các giá trị di sản không còn "đứng yên trong quá khứ", mà được "thổi hồn" vào đời sống đương đại, trở thành nguồn lực sống động góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập và nâng cao đời sống tinh thần cho người dân. Du khách đến với Tuyên Quang không chỉ chiêm ngưỡng cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, mà còn được trải nghiệm không gian văn hóa bản địa. Chính những trải nghiệm chân thực ấy giúp du khách hiểu sâu hơn về văn hóa địa phương, đồng thời khơi dậy niềm tự hào, ý thức bảo tồn di sản trong cộng đồng cư dân.

Bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể không chỉ là nhiệm vụ văn hoá, mà còn là giải pháp phát triển du lịch bền vững, tập trung phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn di sản và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Đây là cơ sở để Tuyên Quang xây dựng hình ảnh con người thân thiện, mến khách, thể hiện tinh thần đoàn kết giữa các dân tộc và ý chí vươn lên trong phát triển. Đồng thời, đó cũng là minh chứng sinh động cho sự kết hợp hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế với bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, phù hợp với quan điểm của Đảng và Nhà nước: "Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực cho sự phát triển bền vững đất nước."

Hiện nay, toàn tỉnh Tuyên Quang có 54 làng văn hóa - du lịch cộng đồng, trong đó 28 làng đạt tiêu chuẩn phục vụ khách du lịch, tập trung tại các xã: Nà Hang, Lâm Bình, Quang Bình, Hoàng Su Phì, Đồng Văn, Mèo Vạc, Quản Bạ… Nhiều mô hình đã đạt thành tựu nổi bật: năm 2023, thôn Nặm Đăm (xã Quản Bạ) được trao Giải thưởng Du lịch Cộng đồng ASEAN; năm 2024, Cụm homestay thôn Tha (xã Phương Độ, TP Hà Giang cũ) vinh dự nhận Giải thưởng Homestay ASEAN. Đặc biệt, Làng Lô Lô Chải được Tổ chức Du lịch Liên Hợp Quốc (UN Tourism) vinh danh là "Làng du lịch tốt nhất thế giới năm 2025". Những kết quả này cho thấy sự chuyển mình mạnh mẽ trong công tác bảo tồn gắn với phát triển, khẳng định hướng đi đúng đắn của Tuyên Quang trong việc biến di sản văn hóa và kiến trúc truyền thống thành nguồn lực phát triển du lịch bền vững.

Bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể của các dân tộc thiểu số không chỉ là nhiệm vụ bảo vệ những giá trị nguyên bản của cha ông, mà còn là giải pháp quan trọng để phát triển du lịch bền vững tại Tuyên Quang trong giai đoạn hiện nay. Những giá trị văn hoá, kiến trúc, phong tục, lễ hội và tri thức dân gian là nền tảng tạo nên bản sắc đặc trưng, sức hút riêng và lợi thế cạnh tranh của tỉnh trong bản đồ du lịch khu vực miền núi phía Bắc nói riêng và trên cả nước nói chung.

Tuyên Quang xác định rõ vai trò của cộng đồng dân cư là chủ thể của di sản; đồng thời tiếp tục tăng cường quản lý nhà nước, hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ, khuyến khích xã hội hóa nguồn lực để bảo tồn gắn với khai thác hợp lý, hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Phát triển du lịch phải đi đôi với giữ gìn bản sắc văn hoá, cảnh quan tự nhiên, đảm bảo tính nguyên gốc của di sản, hướng tới mục tiêu "Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của phát triển". Với định hướng phát triển du lịch "xanh - bản sắc - bền vững", Tuyên Quang tiếp tục nỗ lực gìn giữ giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số, biến di sản thành nguồn lực nội sinh mạnh mẽ, góp phần nâng cao đời sống cộng đồng, quảng bá hình ảnh con người và vùng đất giàu bản sắc, hội nhập và phát triển trong thời kỳ mới.

Để tiếp tục bảo tồn các di sản văn hóa phi vật thể tạo nền tảng vững chắc để khai thác, phát triển du lịch, trong thời gian tới tỉnh Tuyên Quang xác định cần tập trung thực hiện một số nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm sau như: Tiếp tục điều tra, kiểm kê và lập hồ sơ bảo tồn các làng văn hóa tiêu biểu gắn với kiến trúc truyền thống, coi đây là cơ sở khoa học để xây dựng quy hoạch, kế hoạch bảo tồn và phát triển phù hợp từng vùng, từng tộc người; Đẩy mạnh xã hội hóa công tác bảo tồn, khuyến khích sự tham gia của cộng đồng, nghệ nhân và các tổ chức xã hội trong việc quản lý, khai thác và phát huy giá trị di sản văn hoá; coi cộng đồng là chủ thể trung tâm trong hoạt động bảo tồn.

Phát triển các mô hình du lịch cộng đồng gắn với trải nghiệm di sản. Đề cao vai trò và sự tham gia của cộng đồng, coi cộng đồng là chủ thể trong quá trình bảo tồn và sáng tạo không gian sống. Quá trình này phải gắn với bảo vệ di sản kiến trúc, cảnh quan thiên nhiên, đồng thời bổ sung các chức năng còn thiếu, kết hợp hiện đại hóa kết cấu hạ tầng phù hợp với đặc thù địa phương. Khuyến khích người dân gìn giữ, các phong tục tập quán tốt đẹp, duy trì trang phục, ngôn ngữ, nghề thủ công, ẩm thực, lễ hội dân gian, nghi thức, diễn xướng dân gian... qua đó tạo sinh kế, phục vụ khách du lịch đến tham quan, trải nghiệm.

Bên cạnh đó, đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục cộng đồng về tầm quan trọng của bảo tồn di sản, gắn quyền lợi và trách nhiệm của người dân trong công tác bảo tồn, giữ gìn di sản. Tăng cường giáo dục và truyền dạy di sản trong trường học, tổ chức các hoạt động trải nghiệm, giao lưu văn hoá, biểu diễn nghệ thuật dân gian ngay trong không gian di sản, góp phần lan tỏa tình yêu và ý thức gìn giữ bản sắc dân tộc trong thế hệ trẻ; Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá hình ảnh Tuyên Quang như một điểm đến văn hóa - du lịch đặc trưng vùng Việt Bắc; xây dựng thương hiệu du lịch gắn với giá trị "xanh - bản sắc - thân thiện - bền vững". Thường xuyên tổ chức các hoạt động cộng đồng như hội chợ, lễ hội văn hóa – du lịch, nhằm tạo cơ hội cho người dân tham gia, thể hiện và gìn giữ các giá trị văn hóa, ẩm thực, phong tục tập quán đặc sắc.

Đồng thời, phát huy vai trò chỉ đạo, định hướng của Nhà nước và của tỉnh trong công tác quản lý, bảo tồn và phát triển du lịch gắn với di sản văn hoá. Nhà nước cần ban hành, hoàn thiện cơ chế, chính sách ưu đãi, hỗ trợ nguồn lực đầu tư cho công tác bảo tồn kiến trúc truyền thống, khôi phục không gian văn hóa làng bản và phát triển du lịch bền vững. Tỉnh cần cụ thể hóa các chủ trương, chiến lược quốc gia về phát triển du lịch bằng những chương trình, kế hoạch hành động phù hợp với điều kiện thực tiễn địa phương; tăng cường phối hợp giữa các sở, ban, ngành và chính quyền cơ sở; đồng thời huy động các nguồn lực xã hội, khuyến khích doanh nghiệp và cộng đồng cùng tham gia gìn giữ, khai thác, phát huy giá trị di sản gắn với phát triển du lịch xanh, thân thiện và đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc./.