Với mong muốn tiếp nhận thêm những ý kiến tâm huyết, trách nhiệm của các chuyên gia, nhà nghiên cứu, nhà quản lý, giới văn nghệ sĩ, những người hoạt động trên lĩnh vực văn hóa về những vấn đề mà họ quan tâm, góp thêm tiếng nói tới Hội nghị, Cổng Thông tin điện tử Bộ VHTTDL xin giới thiệu bài viết của PGS.TS Từ Thị Loan-  Nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam về vấn đề quản lý, xây dựng văn hóa trên mạng internet.

Tuy mới được hòa mạng Internet toàn cầu vào năm 1997, chỉ sau hơn 20 năm phát triển, đến nay Việt Nam đã thuộc top đầu các nước "có tương tác cao với Internet", là một trong 20 quốc gia "năng động nhất về Internet". Theo báo cáo toàn cảnh Digital Việt Nam của We Are Social và Hootsuite, đến tháng 1/2021, số người dùng Internet tại Việt Nam là 68,72 triệu người, chiếm 70.3% dân số; số người dùng mạng xã hội là 72 triệu, chiếm 73.7% dân số.

Các mạng xã hội như Facebook, Tiktok, YouTube được sử dụng ở Việt Nam còn cao hơn các nước có công nghệ phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan. Cùng với sự phổ biến của điện thoại di động, "vào mạng", "lướt web", "cúng phây" đã trở thành thói quen sinh hoạt của một bộ phận không nhỏ người dân từ các đô thị hiện đại đến các làng quê hẻo lánh.

Mặc dù là một "không gian ảo", "thế giới ảo", nhưng những tác động, ảnh hưởng, hệ lụy của Internet lại rất thật. Chúng ta hoàn toàn có thể coi không gian mạng là một môi trường văn hóa, bởi ở đó các cá nhân thực hiện các giao tiếp xã hội, thiết lập các quan hệ xã hội, xây dựng các mạng lưới xã hội, tiến hành các tương tác xã hội. Trên môi trường văn hóa đó đang diễn ra những hoạt động văn hóa vô cùng sôi động, các tác phẩm văn hóa nghệ thuật được phổ biến nhanh chóng, các hình thức hưởng thụ văn hóa rất cởi mở, đa dạng.

Phim ảnh online, âm nhạc trực tuyến, mỹ thuật, hội họa, nhiếp ảnh, thời trang trên mạng góp phần nâng cao đời sống tinh thần của người dân, đồng thời làm thay đổi mạnh mẽ thị hiếu, thẩm mỹ, lối sống, thói quen của họ. Từ việc phải đến các thư viện, nhà hát, rạp chiếu phim, bảo tàng… họ có thể đọc sách điện tử, xem phim tại nhà, thưởng thức các chương trình nghệ thuật, tham quan bảo tàng ảo, sáng tác văn học mạng, tham gia các diễn đàn, hội, nhóm sở thích… Internet cũng làm thay đổi căn bản cách thức tra cứu thông tin, nâng cao dân trí thông qua kho kiến thức khổng lồ trên mạng. Từ hình thức giao tiếp mặt đối mặt, người ta quen dần với giao tiếp từ xa, giao tiếp nhập vai, giao tiếp ẩn danh.

Môi trường mạng là không gian tự do nhất cho các hoạt động sáng tạo, phổ biến và truyền bá văn hóa. Với quyền tự do biểu đạt văn hóa, các cá nhân có cơ hội tối đa khám phá và thể hiện sở trường, năng lực, tài năng. Hiện nay trên các ứng dụng khác nhau của mạng đang diễn ra những thử nghiệm nghệ thuật đa dạng và táo bạo nhất. Những thử nghiệm này nhanh chóng được phát hiện và dễ dàng được đánh giá trong cộng đồng mạng. Không ít ca sĩ, họa sỹ, nhiếp ảnh gia, nhà làm phim trẻ tài năng của Việt Nam đã được phát hiện thông qua môi trường này.

Không gian mạng cũng tạo điều kiện thúc đẩy quá trình dân chủ hóa, tự do thông tin, tự do tư tưởng. Với tính năng cung cấp thông tin nhanh nhạy, trực tiếp và có tính tương tác cao, môi trường mạng đang kích thích các tầng lớp dân chúng quan tâm đến những vấn đề thời sự của xã hội. Mọi người đều có quyền bình đẳng thể hiện quan điểm, chính kiến, suy nghĩ trước những vấn đề trọng đại của quốc gia. Giao tiếp giữa công dân và các cơ quan nhà nước trở nên trực tiếp hơn, giảm bớt các khâu trung gian nhờ chính phủ điện tử. Người dân có thể nhanh chóng phản biện những vấn đề "nóng" trong quản lý nhà nước và điều hành xã hội.

Đặc biệt, giới trẻ thường không quan tâm lắm đến đời sống chính trị - xã hội theo kiểu truyền thống, nhưng lại tỏ ra hứng thú và có trách nhiệm trên các trang mạng xã hội, diễn đàn, website, blog cá nhân. Trong tay những người trẻ có nhiệt huyết, chúng biến thành những công cụ hữu hiệu để họ thể hiện ý thức công dân, lòng yêu nước, tham gia các hoạt động từ thiện, nhân đạo, bảo vệ môi trường, mở rộng "tầm nhìn" về các vấn đề chính trị, văn hóa, xã hội.

Môi trường mạng cũng giúp các nhóm yếu thế, thiểu số, "ngoài lề" trong xã hội (đồng tính, lưỡng tính, chuyển giới, người khuyết tật…) có cơ hội cất lên tiếng nói. Trên phương diện hội nhập quốc tế, môi trường mạng giúp cho quá trình giao lưu, hội nhập về văn hóa diễn ra nhanh chóng, chủ động và đa chiều hơn.

Tuy nhiên, do tính chất ẩn danh, khó kiểm soát, khó quản lý, không gian mạng cũng là môi trường thuận lợi cho các biểu hiện tiêu cực như: lừa đảo về kinh tế, gian lận trong thương mại, tung tin đồn thất thiệt để triệt hạ đối thủ, những ứng xử vô văn hóa như tung ảnh "nóng", "comment bẩn", "ném đá hội đồng", "cuồng like", anti-fan, đề cao thái quá cái tôi cá nhân, tạo scandal để trở nên nổi tiếng...

Phim đen, phim sex, phim bạo lực, kinh dị, trò chơi điện tử, các chương trình giải trí giật gân, dung tục tràn lan trên mạng gây ảnh hưởng xấu đến nhận thức, hành vi, lối sống của thanh thiếu niên. Sự xuất hiện ồ ạt của các "ca sĩ mạng", "nhạc sĩ hội chợ", danh hài nhảm, các web - drama giang hồ xăm trổ, các trào lưu nhạc chế dung tục... tác động tiêu cực đến thị hiếu, gu thẩm mỹ, định hướng nghệ thuật của công chúng. "Ngôn ngữ thời @", "ngôn ngữ chát", "ngôn ngữ teen" tràn ngập trên mạng đang làm tổn hại sự trong sáng của tiếng Việt. Hiện tượng dân chủ quá trớn, tự do vô chính phủ, bóp méo thông tin, bôi đen chế độ làm cho dư luận hoang mang, xói mòn niềm tin của nhân dân, ảnh hưởng đến sự ổn định xã hội...

Hiện nay, người Việt Nam dường như ngày càng trở nên háo danh hơn trên không gian mạng. Không ít người cố tìm các chiêu trò để lôi kéo sự chú ý của người khác nhằm thể hiện "tôi khác người", "tôi đặc biệt", "tôi cá tính", "tôi thú vị". Họ dùng mạng xã hội như một bàn đạp để thỏa mãn "cơn khát hào quang", "anh hùng bàn phím" trong khi chẳng mấy quan tâm đến tình hình đất nước. Đặc biệt gần đây, việc livestream, đăng bài, clip, hình ảnh khủng bố tinh thần, xúc phạm danh dự người khác, hiện tượng "ảo tưởng quyền lực", "ngáo quyền lực", tham vọng điều khiển đám đông đã dẫn tới những xáo trộn, bất ổn về mặt văn hóa và xã hội như những lùm xùm giữa một CEO nổi tiếng với các nghệ sĩ trong nước.

Theo báo cáo của Microsoft năm 2020, chỉ số văn minh trên không gian mạng (Digital Civility Index - DCI) của Việt Nam nằm trong top 5 quốc gia thấp nhất thế giới. Còn theo khảo sát của Chương trình nghiên cứu Internet và Xã hội (VPIS) năm 2017, các trường hợp phát ngôn gây thù ghét của người dùng mạng tại Việt Nam tập trung ở: nói xấu, phỉ báng (61,7%); vu khống, bịa đặt thông tin (46,6%); kỳ thị dân tộc (37%); kỳ thị giới tính (29,3%); kỳ thị khuyết tật (21,76).

Do vậy, việc chấn chỉnh và tạo dựng một môi trường văn hóa lành mạnh trên không gian mạng hiện nay đang đặt ra cấp thiết. Tuy nhiên, với tính chất là một "không gian ảo", "xã hội ảo", "cộng đồng ảo", việc quản lý văn hóa, quản lý thông tin, xây dựng môi trường văn hóa tại đây đang gặp rất nhiều khó khăn, thách thức. Song khó không có nghĩa là không làm được và chúng ta đành bó tay đứng nhìn không làm gì cả.

Cũng như đối với công việc điều hành, quản lý trong cuộc đời thực, việc xây dựng môi trường văn hóa trên không gian mạng cần được quan tâm rốt ráo ở tất cả các khâu: thể chế quản lý, nguồn lực quản lý, công cụ quản lý, biện pháp quản lý.

Trước hết, cần tạo dựng hành lang pháp lý phù hợp để nâng cao hiệu quả quản lý. Bên cạnh việc tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản dưới Luật liên quan đến mạng như Luật An ninh mạng, Luật An toàn thông tin mạng, Luật Công nghệ Thông tin…, rất cần kịp thời sửa đổi, bổ sung các nội dung liên quan đến môi trường mạng trong các lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật như: Luật Điện ảnh, Luật Báo chí, Luật Xuất bản, Luật Quảng cáo, Luật sở hữu trí tuệ, Nghị định về hoạt động Nghệ thuật biểu diễn, Nghị định về hoạt động Mỹ thuật, Nghị định về hoạt động Nhiếp ảnh…

Cùng với đó, phải tăng cường kiện toàn bộ máy quản lý, đội ngũ nhân lực quản trị mạng, công tác kiểm tra, giám sát, kiểm duyệt, cấp phép, thanh tra... Cần có các chế tài đủ sức răn đe, xử phạt nghiêm minh những vi phạm pháp luật trên môi trường mạng.

Để tạo dựng môi trường văn hóa lành mạnh trên không gian mạng, cùng với quá trình "chống", chúng ta phải tích cực "xây". Rất cần khuyến khích các văn nghệ sĩ lưu hành rộng rãi trên mạng các tác phẩm văn hóa, nghệ thuật có giá trị cao, có sức lan tỏa, hướng con người tới Chân - Thiện - Mỹ. Khi chúng ta nỗ lực chăm sóc, vun trồng càng nhiều hoa đẹp, thì cỏ dại sẽ càng ít có cơ lan rộng. Có các hình thức phù hợp khơi dậy ý thức trách nhiệm, lòng tự hào dân tộc để dần dần loại bỏ những đánh giá tiêu cực của các tổ chức quốc tế về ứng xử thiếu văn minh trên mạng của người Việt Nam. Đối với những hành xử vô văn hóa, những biểu hiện "lệch chuẩn", rất cần có sự phản biện tích cực của dư luận xã hội, đề cao vai trò của người đứng đầu, quản trị viên các diễn đàn, website, fanclub… Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh trang bị kiến thức, kỹ năng công nghệ thông tin, giáo dục cách thức tự bảo vệ trên không gian mạng cho giới trẻ, nhất là trẻ em.

Ngoài ra, đối với một môi trường đặc thù như không gian mạng, rất cần đẩy mạnh các biện pháp quản lý bằng khoa học - kỹ thuật, "dùng công nghệ để quản lý công nghệ" như dùng tường lửa, phần mềm lọc thông tin, cảnh báo các ứng xử phản văn hóa, xây dựng mạng xã hội nội địa...

Tựu trung, để có thể xây dựng một môi trường văn hóa lành mạnh trên không gian mạng Internet ở Việt Nam hiện nay rất cần có sự phối hợp chặt chẽ, đồng bộ giữa các bộ, ngành, tổ chức xã hội liên quan, sự quan tâm sát sao của các gia đình và nhà trường, sự nâng cao ý thức tự giác của mỗi công dân./.