Anh Đặng Quang Tiệp, người Mường bản địa tại xã Lai Đồng, là một trong những hộ tiên phong mạnh dạn phá bỏ tư duy sản xuất cũ để tìm hướng đi mới cho nông nghiệp tại địa phương. Nhiều năm gắn bó với nghề rừng nhưng thu nhập chỉ đủ sống, anh Tiệp nhận ra rằng muốn thoát nghèo, người dân phải chuyển đổi mô hình canh tác theo hướng có giá trị cao hơn.

Năm 2012, sau thời gian đi nhiều nơi học hỏi kỹ thuật trồng cây ăn quả, anh quyết định thu hoạch toàn bộ diện tích bạch đàn, keo lai; dành toàn bộ số tiền tích góp và vay mượn thêm để trồng quýt, cam, bưởi và chanh. Những năm đầu, cây trồng còi cọc, sâu bệnh liên tục phát sinh, nhưng anh không bỏ cuộc. Kiên trì áp dụng kỹ thuật mới, chăm sóc cây tỉ mỉ như "chăm con nhỏ", anh đã có vụ mùa đầu tiên thắng lợi: quýt được mùa, được giá, mang lại thu nhập cao gấp nhiều lần so với trồng rừng.

Quýt Mường Kịt nhanh chóng trở thành đặc sản được người tiêu dùng ưa chuộng. Hiện gia đình anh Tiệp có 7 ha cây ăn quả, sản lượng bình quân khoảng 50 tấn/năm, doanh thu đạt khoảng 1,5 tỷ đồng, trong đó 3 ha quýt đặc sản được bán với giá 45.000 – 50.000 đồng/kg. Thành công của mô hình đã tạo động lực cho nhiều hộ dân trong vùng mạnh dạn chuyển đổi cơ cấu cây trồng theo hướng kinh tế hàng hóa.

Nhận thấy tiềm năng lớn của cây quýt trong nâng cao thu nhập hộ gia đình, năm 2021, anh Tiệp cùng các hộ dân thành lập Hợp tác xã (HTX) cây ăn quả và dược liệu Mường Kịt, hướng đến mục tiêu ứng dụng công nghệ cao, canh tác an toàn và xây dựng thương hiệu nông sản địa phương. Đến nay, HTX có 12 thành viên chính thức và 10 hộ liên kết, duy trì hơn 10 lao động thường xuyên. Diện tích trồng cam – quýt được mở rộng lên trên 50 ha, toàn bộ canh tác theo hướng hữu cơ; trong đó 7 ha quýt và 2 ha cam đã đạt chứng nhận VietGAP.

Nhờ điều kiện khí hậu mát mẻ, địa hình đồi núi thấp và nguồn giống bản địa quý hiếm, quýt Lai Đồng có màu vàng tươi sáng, tép vàng, vị ngọt đậm và đặc biệt khi bóc vỏ có mùi thơm rất đặc trưng. Đây là lợi thế lớn để xây dựng sản phẩm hàng hóa chất lượng cao phục vụ nhu cầu du lịch, thương mại và phát triển văn hóa bản địa.

Một bước tiến quan trọng trong bảo tồn và phát triển quýt Lai Đồng là việc địa phương triển khai ứng dụng công nghệ số trong quản lý, sản xuất và truy xuất nguồn gốc. Đây được xem là giải pháp mang tính chiến lược nhằm bảo vệ nguồn gen quý, chuẩn hóa quy trình kỹ thuật, nâng cao năng suất và gia tăng giá trị sản phẩm. Từ năm 2023, quýt thái Mường Kịt được công nhận OCOP 3 sao; cùng thời điểm, HTX triển khai dự án "Tạo lập và phát triển nhãn hiệu tập thể Mường Kịt" cho sản phẩm cam – quýt của địa phương.

Đặc biệt, UBND xã Lai Đồng đã triển khai Đề tài Khoa học và Công nghệ "Ứng dụng công nghệ số trong quản lý, bảo tồn và phát triển giống quýt đặc sản địa phương". Việc số hóa quy trình sản xuất giúp quản lý nguồn gen và vườn giống gốc; giám sát sâu bệnh và cảnh báo sớm; ứng dụng IoT trong tưới tiêu, chăm sóc; thực hiện truy xuất nguồn gốc điện tử; đồng thời gắn sản xuất nông nghiệp với phát triển du lịch sinh thái và văn hóa.

Theo tính toán, đề tài có tổng kinh phí 3,5 tỷ đồng triển khai trong 36 tháng. Việc áp dụng công nghệ số hứa hẹn giúp giảm 20 – 30% lượng nước tưới, giảm 15 – 20% chi phí thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời nâng năng suất từ 12 – 13 tấn/ha lên 15 – 17 tấn/ha. Thu nhập ước đạt 350 – 400 triệu đồng/ha/năm, tăng khoảng 20 – 30% so với phương thức sản xuất truyền thống.

Việc bảo tồn và phát triển quýt đặc sản không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế mà còn góp phần gìn giữ giá trị văn hóa của người Mường. Song song với sản xuất, địa phương định hướng mở rộng các tour du lịch trải nghiệm nông nghiệp – văn hóa, giúp du khách khám phá vườn quýt Mường Kịt, tìm hiểu phong tục bản địa và thưởng thức nông sản sạch. Khi đặc sản bản địa được số hóa và gắn kết với du lịch sinh thái – văn hóa, người dân Lai Đồng không chỉ bán nông sản mà còn bán trải nghiệm, câu chuyện và bản sắc của chính quê hương mình. Đây là hướng đi giúp ổn định kinh tế hộ gia đình, nâng cao đời sống và góp phần giảm nghèo bền vững.