Hội Phết Hiền Quan được tổ chức trong 2 ngày: 12 và 13 tháng Giêng Âm lịch hàng năm tại xã Hiền Quan, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ. Đây là Lễ hội nhằm tôn vinh công lao và tưởng nhớ Thiều Hoa công chúa- một nữ tướng có công chiêu mộ binh sĩ, xả thân giúp Hai Bà Trưng đánh giặc Hán. Thắng trận, đất nước thái bình, bà xin về làng Song Quan (nay là xã Hiền Quan) tiếp tục tu hành và dạy nhân dân làm ăn, sinh sống.

Nữ tướng Thiều Hoa sinh ngày mùng 2 tháng Giêng năm Quý Tỵ trong một gia đình nghèo ở Động Lăng Xương, huyện Thanh Chương, (nay là huyện Thanh Thủy, Phú Thọ), xứ Hưng Hóa. Sau khi cha mẹ qua đời bà quyết định dời Động Lăng Xương tìm đến cảnh phật. Chùa Phúc Khánh, làng Song Quan là nơi bà chọn để tu hành. Khi đất nước bị xâm lăng, bà đến ứng nghĩa dưới cờ của Hai Bà Trưng. Tương truyền, để rèn luyện quân sĩ, bà nghĩ ra việc đẽo gốc tre thành hình tròn (quả to gọi là phết, nhỏ hơn gọi là quả chúi) chia quân để đánh phết- nghĩa là hai bên tìm cách đưa được quả phết (hoặc chúi) ra khỏi phạm vi quy định.

Trước lễ đánh phết còn có tục kéo quân (biểu dương lực lượng thông qua rước cờ xí). Do quân sĩ được rèn luyện tinh thông, Thiều Hoa nhiều lần cầm quân xông pha ra chiến trường đánh giặc Hán đều toàn thắng trở về. Bà được Hai Bà Trưng phong cho là Đông Cung công chúa. Sau khi bà mất, dân làng chiểu theo chiếu vua ban, phong bà là "Đức Thánh Mẫu Đại Vương" lập đền thờ để tưởng nhớ công ơn to lớn của bà ngay trên mảnh đất này. Hệ thống đình, đền, chùa xã Hiền Quan thờ bà được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.

Tục truyền, Hội Phết Hiền Quan được duy trì hơn ngàn năm qua, kể cả những năm tháng đất nước còn chiến tranh là nhằm tôn vinh, thể hiện tinh thần thượng võ, tưởng nhớ công lao to lớn của nữ tướng Thiều Hoa cùng các tướng lĩnh, nghĩa quân của bà, thông qua đó giáo dục lòng yêu nước, tự hào, tự tôn dân tộc và truyền thống bất khuất của dân tộc ta trong công cuộc dựng nước, giữ nước.

Hội Phết Hiền Quan gồm 4 phần: Rước kiệu, tế lễ, kéo quân và đánh phết. Lễ rước kiệu được tiến hành từ 12 giờ ngày 12 tháng giêng. Trên kiệu là các sắc phong, bài vị, quả phết, quả chúi được cất giữ trong cung cấm của Đình làng từ ngày mồng 10 tháng 10 âm lịch. Kiệu được khiêng từ đình ra đền do các "binh sĩ" hộ tống. Sau lễ rước kiệu là phần tế lễ. Tham gia tế lễ là ông Tiên Chỉ và các bậc lão trong làng. Người đọc văn tế là ông Bàn Thượng, nội dung các bản văn tế được viết trong các sắc phong. Lễ "Khẩn tấu" do ông Tiên Chỉ đọc mong cuộc sống an bình cho mọi người sau đó là lễ dâng xôi gà, bánh chưng, bánh dày lên các bậc Thánh hiền. Sau ba tuần rượu tế là đến lễ kéo quân. Trước lễ kéo quân, đoàn binh sĩ cùng chầu trước cửa Đền để nghe chỉ dụ sau đó chia hai ngả miệng hô vang cả một góc trời.

Lễ kéo quân được chia thành hai đoàn, mỗi đoàn với nhiều người tham gia. Đi đầu mỗi đoàn là ông trưởng lão râu tóc bạc phơ, mình quấn khố vàng, đầu chít khăn đỏ tay cầm cờ nheo miệng hô vang, biểu thị sự oai phong của đoàn quân, tiếp đó là đội trống cái, trống con gõ theo nhịp phách.

Đoàn binh sĩ nam có, nữ có mình mặc áo giáp vàng, đầu đội nón lá, chân quấn xà cạp đeo dày mũi hài, tay cầm long đao cờ xí. Lễ kéo quân được diễn đi diễn lại ba vòng rồi lại tề tựu giữa sân đền cùng hò reo vui mừng chiến thắng. Lễ kéo quân kết thúc cũng là lúc bắt đầu lễ ném phết. Đó là những giá trị tinh thần của một vùng đất cổ chứa đựng nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, là một trong những điểm đến nằm trong tour du lịch về nguồn của ba tỉnh Phú Thọ- Lào Cai- Yên Bái, ôn lại truyền thống đấu tranh giữ nước, dựng nước của dân tộc và thể hiện đạo lý "uống nước nhớ nguồn" của dân tộc Việt Nam.

Năm nay, địa phương không tổ chức phần đánh phết. Theo lãnh đạo xã Hiền Quan, có nhiều lý do, trong đó bởi trước khi dịch Covid- 19, Lễ hội Phết có 1 số hình ảnh được cho là phản cảm (như cởi trần, trèo lên nhau, tranh cướp dưới bùn đất… hoặc thanh niên tham gia lễ hội có xô xát).

"Chưa bao giờ có người dân nào tham gia hội phết bị thương do quả phết. Việc xô xát (nếu có) xảy ra giữa những người dân ở nhiều địa phương tham gia lễ hội là trách nhiệm trong việc tổ chức tuyên truyền và phương án ngăn ngừa từ xa"- ông Lưu Văn Hiệu- Bí thư Đảng ủy xã Hiền Quan cho hay.

Sau ba năm ảnh hưởng bởi đại dịch Covid-19, năm nay, hội làng tiếp tục tạm ngưng phần đánh phết, bao người dân tiếc nuối ngậm ngùi. Ông Nguyễn Văn Lộc (75 tuổi, người thôn 2 xã Hiền Quan) chia sẻ: "Bản thân tôi nhiều năm ở trong BTC Hội Phết Hiền Quan, đây là lễ hội có tinh thần thượng võ, tri ân công đức tiền nhân trong công cuộc đấu tranh bảo vệ đất nước. Lễ hội là dịp con cháu đi làm ăn xa trở về quê hương, đoàn tụ và vui hội. Sau vài năm không tổ chức đánh phết, người dân mong mỏi lãnh đạo xã và các cấp liên quan có phương án quản lý, chỉ đạo tổ chức thực hiện đánh phết, giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống của lễ hội Phết Hiền Quan đồng thời phù hợp với đời sống hiện đại, góp phần tạo điều kiện vui tươi, phấn khởi cho nhân dân nhân dịp đầu năm mới".

Tham gia đoàn rước kiệu tại lễ hội năm nay, em Hà Xuân Bắc- học sinh lớp 8B, trường THCS Hiền Quan cho biết, bản thân em được biết đến những giá trị của hội Phết Hiền Quan thông qua những mùa lễ hội và di tích lịch sử về bà Thiều Hoa công chúa.

Được tham gia là thành viên rước kiệu tại lễ hội, Hà Xuân Bắc mong rằng, các hoạt động của hội Phết Hiền Quan tiếp tục được tổ chức đúng đắn, đảm bảo an toàn, mang lại niềm vui cho nhân dân địa phương.

Lý giải việc năm nay không tổ chức đánh phết, ông Lưu Văn Hiệu cho biết: UBND huyện Tam Nông đã giao Phòng VHTT về làm việc với UBND xã Hiền Quan và kiểm tra công tác chuẩn bị lễ hội Phết Hiền Quan năm 2023, nhất là nội dung đánh phết chưa đảm bảo các điều kiện về an toàn, an ninh trật tự, sân phết được tổ chức tại khu ruộng (khu Đồng Đám) hiện nay đang tích nước ruộng cấy sẽ gây nên lầy thụt, phương án đánh phết chưa cụ thể, lực lượng tham gia bảo vệ sân đánh phết chưa đảm bảo.

Vì vậy, UBND huyện Tam Nông nhất trí về việc tổ chức lễ hội Phết Hiền Quan năm 2023 theo Kế hoạch địa phương đã xây dựng, trên tinh thần tập trung tốt phần lễ và các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao. Riêng phần đánh phết trong lễ hội chưa đảm bảo các điều kiện về cơ sở vật chất, sân phết, công tác đảm bảo an toàn, an ninh trật tự tại sân đánh phết theo quy định thì không tổ chức, thực hiện đúng theo quy định tại Nghị định số 110/2018/NĐ-CP.

Bí thư Đảng ủy xã Hiền Quan Lưu Văn Hiệu cho biết thêm, trước Tết, do nước tràn vào bãi đánh trận nên có nhiều bùn, không đảm bảo cho an toàn lễ hội. UBND xã Hiền Quan đã họp với nhân dân và quyết định dừng nghi lễ đánh phết tại Lễ hội Phết năm 2023. Năm sau, xã chỉnh trang lại đường dẫn nước, nếu đảm bảo an toàn sẽ tổ chức lại nghi lễ đánh phết

Rõ ràng, để phát huy giá trị truyền thống, tinh thần thượng võ, đòi hỏi Ban tổ chức và cấp có thẩm quyền cần phải nghiêm túc bàn bạc, có phương án tuyên truyền, vận động nhân dân và du khách chấp hành tốt các quy định; tổ chức lễ hội thật chặt chẽ, bảo đảm ngăn ngừa hành vi phản cảm, phát huy, lan tỏa giá trị độc đáo…/.