Theo quan niệm truyền thống của người Mường, Tết không bắt đầu vào ngày 23 tháng Chạp, ngày cúng ông Công, ông Táo như người Việt. Ngày Xuân của người Mường thực sự bắt đầu từ ngày 27 tháng Chạp. Đối với người Mường, Tết Nguyên Đán là cái tết quan trọng nhất, to nhất trong một năm.

Ngay từ sáng sớm, đồng bào đã thực hiện những công việc cần thiết để đón Tết như: trồng cây nêu trước cửa nhà, mổ lợn, rửa bát đũa, nồi xoong, dọn dẹp nhà cửa, lau rửa công cụ sản xuất… Đây là hình thức tẩy sạch những bụi bẩn để đón năm mới hy vọng sẽ gặp nhiều may mắn, an lành. Bàn thờ của người Mường không thể thiếu mâm ngũ quả và đặc biệt là hai cây mía được dựng 2 bên bàn thờ với ý nghĩa là để các cụ chống gậy về với con cháu, dẫn linh hồn tổ tiên từ trên trời về hạ giới.. Mâm lễ cúng tổ tiên bao gồm một con gà luộc, bánh chưng, bánh ống, rượu, cơm nếp, thịt luộc, tiền, một bát nước lã, trầu cau, mắm muối. Đặc biệt đồng bào chọn đủ các phần trong một con lợn để bày vào mảnh lá chuối theo hình tròn kiểu dẻ quạt gọi là lá thịt. Trong một mâm lễ, thờ mấy vị thần thì được bày từng ấy lá thịt chồng lên nhau và ngần ấy đôi đũa. Mâm cỗ đã soạn đủ món được đặt lên bàn thờ. Bàn thờ tổ tiên đặt ba mâm: Mâm ngoài cùng thờ bố mẹ, mâm thứ hai thờ ông bà, mâm trong cùng thờ các cụ, kỵ.

Đồng bào chuẩn bị đồ lễ cúng.

Khi các mâm lễ được đặt vào vị trí, trước tiên gia chủ thắp hương xin thần linh, thổ công thổ địa để mời ông bà tổ tiên về cùng ăn Tết với con cháu, xướng tên và nơi ngự của các vị được thờ và lạy từng vị một; tiếp đó là phần trình bày lý do mời và dắt các vị về tận nhà chủ thờ. Sau khi vào nhà, gia chủ thắp hương và cùng tất cả con cháu trong nhà lạy chào tổ tiên và thần thánh, khấn xin tổ tiên, thần linh, thổ địa phù hộ, đem đến cho gia chủ những điều tốt lành và một năm mới nhiều sức khỏe, mùa màng bội thu… Sau đó gia chủ bắt đầu khấn dâng, dâng đủ 10 tuần cơm rượu thì được coi là các vị đã thật sự no say, tiếp đó mời các cụ về nơi ngự và con cháu xin được hưởng lộc của các cụ.

Trước khi ăn, con cháu xếp hàng lạy kính các bậc cha mẹ, ông bà, các cụ. Người già đứng lên nói lời chúc cho con cháu sang năm mới mạnh khoẻ, làm ăn giàu có để nuôi nấng, cung phụng người già. Sau khi đã ổn định chỗ ngồi các mâm - tiếng Mường gọi là “buông cỗ” là thủ tục chào chúc tốt lành, mọi người mời nhau uống rượu, mời ăn các món lần lượt từ món rau đắng đồ đến món thịt luộc. Sự mời mọc diễn ra liên tục suốt cả bữa cỗ, gần như là mỗi lần gắp là một câu hát làm bữa ăn thêm hoan hỉ. Sự nhiệt tình của mọi người đem lại niềm vui cho các thành viên trong gia đình. Tất cả đều thể hiện một ước vọng mong muốn một năm mới nhiều hạnh phúc và may mắn cho mọi người.

Gia chủ xin phép thần linh, thổ công thổ địa để mời ông bà tổ tiên về ăn Tết cùng con cháu.

Đêm 30, tức ngày "chín cối tháng ba" theo lịch của người Mường, tất cả con cháu sẽ tụ tập ở đền thờ để làm lễ "khai sáng". Lễ này được cúng cả bằng lễ chay và bằng lễ mặn. Lễ chay gồm các loại hoa quả trong vườn, càng nhiều càng tốt, để tổ tiên, thánh thần phù hộ cho mùa xuân mới nhiều lộc, hoa, trái. Lễ mặn gồm oản, gà, thịt, bánh dầy, bánh chưng. Đặc biệt một thủ tục không thể thiếu trong đêm giao thừa của người Mường đó là một lễ cúng ngoài trời gồm một con cá diếc và một cái bánh chay. Sáng ra, lễ này được mang cho con trâu ăn trước, vì họ cũng quan niệm như người Kinh - "con trâu là đầu cơ nghiệp", cho con trâu ăn trước để con trâu đi làm.

Với người Mường, việc thờ cúng ngoài trời rất quan trọng nên trong những ngày Tết nhà ai cũng chuẩn bị cho mỗi thành viên trong gia đình một cây hương để cúng bản mệnh ngoài trời. Món ăn trong ngày Tết của người Mường từ xưa đến nay không bao giờ thiếu bánh chưng và bánh dầy để biểu hiện trời tròn, đất vuông và cũng là để tưởng nhớ đến ông vua của người Mường là Vua Lang. Gia đình nhà nào thờ cúng bao nhiêu người thì làm bao nhiêu cái bánh chưng. Trong ba ngày Tết, người ta chỉ tết cha, tết mẹ và tết thầy cúng - những người quan trọng nhất trong quan niệm của họ. Trong ngày tết của người Mường, có một phong tục đặc sắc mà họ còn lưu giữ được là hát sắc bùa. Đây là một thể loại hát chúc tụng năm mới.

Ngày mùng 1, mùng 2, trẻ con Mường dắt nhau đi hàng đàn, đánh cồng rộn ràng, miệng hát sắc bùa. Đi qua nhà nào thì nhà ấy mở cửa cho trẻ ít tiền hoặc bánh. Trong ngày xuân, hội cồng Mường là hội không thể thiếu. Đi chơi ngày Tết, người ta mặc những bộ quần áo đẹp nhất. Phụ nữ Mường Bi, Mường Chậm (Hoà Bình) mặc váy đen, áo trắng ngắn, cạp váy to dệt hoa văn trang nhã, đầu quấn khăn màu trắng, áo trắng phủ ra ngoài che một phần cạp váy, lấp ló chiếc yếm dệt hoa văn bên trong.

Tết Nguyên đán của người Mường (Hòa Bình) là phong tục văn hóa đẹp.

Trong những ngày Tết, nếu chưa được sự cho phép của ông Trùm thì không ai được phép ra đồng làm việc. Đến ngày 7 tháng Giêng là ngày lễ lớn nhất của người Mường, đây là lễ hội "mở mắt cồng, mắt lệnh", lễ hội "xuống đồng". Từ 5 giờ sáng, người dân trong bản tập trung tại phủ thờ Thành Hoàng. Theo phong tục của người Mường thì trước khi mở hội Cồng Chiêng, làng phải có một thủ tục làm mâm lễ trình với các vị Thánh trong làng. Mâm lễ bắt buộc phải có một con lợn "non 5 già 3" để làm cỗ vành 3-5-7-9 tính từ trong ra. Mở đầu lễ hội Cồng Chiêng, ông Trùm sẽ có lời trình báo với dân làng. Sau khi ông Trùm đánh ba hồi chiêng đầu, thì con cháu mới được bước vào phủ để làm lễ, và tiếng chiêng kết thúc cũng là lúc kết thúc phần lễ ngày hôm đó...

Tết Nguyên đán của người Mường (Hòa Bình) là phong tục đẹp chứa đựng nhiều biểu tượng, tín hiệu văn hóa từ ngàn xưa truyền lại, mang tính nhân văn cao cả, hiện vẫn được người Mường lưu giữ và truyền lại cho mai sau. Ngày nay, phong tục đón mừng năm mới của người Mường cũng có nhiều thay đổi. ở nhiều nơi họ cũng bắt đầu ăn Tết 23 tháng Chạp, cũng mua cá về nhà để thả, việc thờ cúng cũng gọn nhẹ hơn. Nhiều trò chơi dân gian vẫn được tổ chức nhưng cũng có thêm các trò chơi hiện đại thu hút nhiều người tham gia./.

Lan Phạm