Tỉnh Đắk Lắk sau khi sáp nhập với tỉnh Phú Yên sở hữu nguồn tài nguyên du lịch phong phú, đa dạng, hội tụ cả đặc trưng của vùng núi Cao nguyên và Duyên hải Nam Trung Bộ, tạo nên một bức tranh đa sắc về thiên nhiên và văn hóa. Với dân số trên 3,3 triệu người và 49 dân tộc anh em từ khắp các vùng miền trong cả nước cùng sinh sống, là nơi giao thoa, hội tụ của nhiều giá trị văn hóa đặc sắc, phản ánh rõ bản sắc Việt Nam thống nhất trong đa dạng.

Trong đó, đồng bào Êđê, M'nông, Ba Na, Chăm H'roi, J'rai là các dân tộc thiểu số tại chỗ là chủ thể sáng tạo nên nhiều giá trị văn hóa truyền thống tiêu biểu; các dân tộc Mường, Tày, Nùng, Dao, Thái, Mông… là những cộng đồng di cư từ miền núi phía Bắc trong gần nửa thế kỷ qua. Mỗi tộc người mang theo một "mảnh ghép văn hóa" riêng - từ lễ hội, âm nhạc, nghệ thuật trình diễn, phong tục tập quán đến ngôn ngữ, chữ viết – làm nên sự đa dạng, phong phú và hấp dẫn của đời sống văn hóa Đắk Lắk.

Một niềm tự hào đặc biệt của Đắk Lắk là tỉnh hiện diện trong hai di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được UNESCO ghi danh: Không gian Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên (năm 2005) và Nghệ thuật Bài chòi Trung Bộ (năm 2017). Trong đó, Cồng chiêng Tây Nguyên là biểu tượng văn hóa tiêu biểu nhất, không chỉ là nhạc cụ, mà là tiếng nói tâm linh của đại ngàn, là nhịp cầu nối con người với thiên nhiên, thần linh và cộng đồng. Mỗi bộ chiêng mang linh hồn riêng, là tài sản thiêng liêng gắn với đời sống tinh thần của cộng đồng, hiện diện trong mọi nghi lễ, lễ hội, vòng đời con người – từ lễ mừng lúa mới, lễ bỏ mả, lễ cưới, lễ đón khách quý... Âm vang cồng chiêng không chỉ ngân lên giữa núi rừng mà còn lan tỏa như sợi dây gắn kết cộng đồng, thể hiện niềm tin, khát vọng và bản sắc văn hóa Tây Nguyên.

Để tỉnh bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc thiểu số, Đắk Lắk đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách quan trọng nhằm bảo tồn và khai thác giá trị Không gian Văn hóa Cồng chiêng gắn với phát triển du lịch, cụ thể như: Chương trình số 15-CTr/TU ngày 13/7/2017 của Tỉnh ủy về thực hiện Nghị quyết số 08-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn; Đề án số 08-ĐA/TU ngày 28/3/2022 về phát triển du lịch tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2021–2025, định hướng đến năm 2030; Nghị quyết số 08/2021/NQ-HĐND ngày 13/8/2021 về hỗ trợ phát triển du lịch cộng đồng tại thôn, buôn đồng bào dân tộc thiểu số; Nghị quyết số 10/2021/NQ-HĐND ngày 17/12/2021 về bảo tồn và phát huy văn hóa Cồng chiêng tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2022 - 2025. Những chính sách này đã trở thành nền tảng pháp lý vững chắc, đồng thời là động lực quan trọng để thu hút các nguồn lực đầu tư, phát triển du lịch văn hóa - du lịch cộng đồng trên địa bàn tỉnh. Qua đó, nhiều đội cồng chiêng được khôi phục, nghệ nhân có điều kiện truyền dạy, lớp trẻ được tham gia học tập và thực hành, giúp di sản Cồng chiêng "sống" trong đời sống đương đại, vừa là niềm tự hào văn hóa, vừa là nguồn lực phát triển kinh tế du lịch bền vững.

Đến nay, toàn tỉnh có hơn 1.600 bộ chiêng thuộc các dân tộc Êđê, M'nông, Jrai và 481 đội chiêng, đội văn nghệ dân gian hoạt động thường xuyên. Hàng chục lễ hội truyền thống được khôi phục như Lễ cúng bến nước, Lễ cầu mưa, Lễ mừng sức khỏe, Lễ hội đua voi Buôn Đôn… tạo không gian diễn xướng tự nhiên và sống động. Tỉnh tổ chức hàng năm các lớp truyền dạy cồng chiêng, dân ca, dân vũ với hơn 6.000 học viên; 55 nghệ nhân ưu tú được Nhà nước phong tặng; hơn 1.000 nghệ nhân trẻ được bồi dưỡng, góp phần làm trẻ hóa đội ngũ gìn giữ di sản.

Đắk Lắk là địa phương tiên phong phát triển du lịch cộng đồng gắn với di sản văn hóa. Các buôn du lịch như Akô Dhông, Buôn Trí, Buôn Kuốp, Buôn Tuôr, Buôn Kli A trở thành điểm đến hấp dẫn, nơi du khách trải nghiệm đời sống văn hóa, thưởng thức nghệ thuật Cồng chiêng, ẩm thực, dệt thổ cẩm, nghề thủ công. Tại các khu du lịch như Ko Tam, Troh Bư, Buôn Đôn, Hồ Lắk, Làng Cà phê Trung Nguyên, Cồng chiêng được tái hiện trong không gian tự nhiên, tạo dấu ấn riêng cho sản phẩm du lịch Đắk Lắk. Nhiều sự kiện lớn như Lễ hội Cà phê Buôn Ma Thuột, Liên hoan văn hóa Cồng chiêng, Tuần lễ Di sản văn hóa các dân tộc Đắk Lắk … đã đưa âm vang Cồng chiêng lan tỏa rộng rãi, góp phần quảng bá hình ảnh địa phương.

Bên cạnh đó, Ngành Giáo dục phối hợp với ngành Văn hóa triển khai chương trình "Đưa di sản vào trường học": 100% trường Phổ thông Dân tộc Nội trú có hoạt động ngoại khóa về Cồng chiêng, nội dung tích hợp vào môn Âm nhạc, Lịch sử, Ngữ văn, Hoạt động trải nghiệm. Qua đó, học sinh, thế hệ trẻ được trang bị kiến thức và kỹ năng, hình thành ý thức tự hào, trách nhiệm gìn giữ di sản.

Tuy nhiên, cùng với nhịp sống hiện đại và sự thay đổi mạnh mẽ của xã hội, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản Cồng chiêng nói riêng, văn hóa dân tộc thiểu số nói chung đang gặp không ít khó khăn, thách thức: số lượng nghệ nhân am hiểu về các loại hình di sản văn hóa phi vật thể đang dần giảm sút do tuổi cao; lớp trẻ ít kế thừa; môi trường diễn xướng trong cộng đồng bị thu hẹp; nhiều hoạt động biểu diễn mang tính sân khấu hóa, chưa gắn kết chặt chẽ với đời sống thực hành văn hóa tại buôn làng; Sản phẩm du lịch văn hóa còn đơn điệu: Một số điểm du lịch còn sân khấu hóa di sản, thiếu tính trải nghiệm và giá trị chiều sâu; đầu tư cơ sở vật chất còn hạn chế.

Để di sản văn hóa các dân tộc thiểu số thực sự "sống" trong đời sống đương đại và trở thành nguồn lực quan trọng thúc đẩy phát triển du lịch bền vững, tỉnh Đắk Lắk đề xuất, trong thời gian tới, cần triển khai đồng bộ, toàn diện các định hướng và nhóm giải pháp trọng tâm sau: Đào tạo và bảo tồn gắn với cộng đồng như tổ chức các chương trình truyền dạy cồng chiêng, dân ca, dân vũ trong trường học, trung tâm văn hóa và câu lạc bộ cộng đồng. Hỗ trợ nghệ nhân truyền nghề, truyền dạy tại chỗ, duy trì đội chiêng, đội văn nghệ dân gian tại buôn làng. Khuyến khích các buôn làng tổ chức lễ hội truyền thống gắn với hoạt động du lịch cộng đồng, hình thành sản phẩm trải nghiệm mang bản sắc riêng.

Tạo điều kiện để cộng đồng tham gia trực tiếp vào quá trình quản lý, khai thác và hưởng lợi từ các sản phẩm du lịch văn hóa. Phát huy vai trò của các già làng, chức sắc tôn giáo trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa cồng chiêng, tích cực vận động xã hội hóa, tăng cường nguồn lực, đối với công tác bảo tồn, phát huy di sản văn hoá, đầu tư về cơ sở hạ tầng, trang thiết bị cho các nhà văn hóa cộng đồng của buôn đồng bào các dân tộc thiểu số tại chỗ nhằm hỗ trợ có hiệu quả việc bảo tồn, phát huy văn hóa cồng chiêng.

Xây dựng thế hệ nghệ nhân trẻ, nòng cốt làm lực lượng kế cận trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa các dân tộc, đặt biệt là các loại hình di sản văn hóa phi vật thể; khôi phục các hoạt động sinh hoạt văn hóa truyền thống, kết hợp hài hòa với môi trường văn hóa hiện đại để các nghệ nhân và thanh, thiếu niên người dân tộc thiểu số có điều kiện thuận lợi hoạt động, thực hành, hòa nhập với xu thế phát triển chung của toàn xã hội nhưng vẫn gìn giữ được bản sắc riêng của mỗi dân tộc.

Phát triển sản phẩm du lịch đặc trưng: Xây dựng chuỗi tour du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm văn hóa gắn với cồng chiêng, lễ hội, ẩm thực, nhà dài, không gian buôn làng. Tổ chức các hoạt động trải nghiệm như học đánh chiêng, làm rượu cần, dệt thổ cẩm, đan lát, tạc tượng, nấu ẩm thực truyền thống. Chuẩn hóa sản phẩm, nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng cường quảng bá để hình thành "thương hiệu du lịch văn hóa Đắk Lắk". Rà soát, điều chỉnh chính sách đầu tư, hỗ trợ hạ tầng du lịch cộng đồng theo Nghị quyết 08/2021/NQ-HĐND, bảo đảm quy mô và tính bền vững. Gắn trách nhiệm của doanh nghiệp du lịch với bảo tồn di sản và lợi ích của cộng đồng.

Đẩy mạnh công tác quảng bá, truyền thông và chuyển đổi số trong di sản; Xây dựng Đề án số hóa di sản Cồng chiêng và tri thức dân gian: thu âm, quay phim, lưu trữ dữ liệu, tái hiện lễ hội bằng công nghệ 3D/VR/AR; Tăng cường quảng bá qua video clip, phim tài liệu, lễ hội trực tuyến, nền tảng mạng xã hội, website du lịch quốc gia; Phát triển "Không gian số di sản Đắk Lắk", kết nối với hệ thống cơ sở dữ liệu di sản quốc gia; Phối hợp truyền thông vùng, lan tỏa hình ảnh "Đắk Lắk – Vùng đất của Cồng chiêng và trải nghiệm văn hóa".

Bên cạnh đó, đưa giáo dục di sản thành nội dung thường xuyên, liên thông: Tích hợp nội dung văn hóa truyền thống, âm nhạc dân tộc, nghệ thuật Cồng chiêng vào chương trình học chính khóa. Kết hợp hoạt động ngoại khóa "Một ngày làm nghệ nhân", "Âm vang đại ngàn" cho học sinh, sinh viên để giáo dục lòng tự hào dân tộc. Hình thành mạng lưới "Trường học gắn kết di sản" tại các địa phương có đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống. Liên kết vùng và hợp tác quốc tế: Phối hợp với các tỉnh Tây Nguyên, Duyên hải miền Trung xây dựng "Con đường di sản Cồng chiêng - Đại ngàn - Biển xanh"; tổ chức tour du lịch liên vùng. Mở rộng hợp tác với doanh nghiệp du lịch lớn trong và ngoài nước, đưa sản phẩm văn hóa - du lịch Đắk Lắk tham gia các hội chợ, triển lãm, sự kiện văn hóa quốc tế, góp phần khẳng định thương hiệu du lịch văn hóa Việt Nam trên bản đồ thế giới