Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh, cần phát huy quyền làm chủ của nhân dân, tăng cường sự tham gia của nhân dân trong quá trình ban hành và thực hiện quyết định, giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước. Thực hiện tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của nhân dân trong xây dựng chính quyền, xây dựng Nhà nước của dân, do dân, vì dân là những nhiệm vụ quan trọng đặt ra cho mỗi cơ quan nhà nước. Để làm được điều đó cần triển khai đồng bộ các giải pháp về thể chế, truyền thông, nâng cao nhận thức, đạo đức ứng xử, giám sát và phản hồi góp ý.

Lấy dân làm gốc là nguyên tắc chỉ đạo trong mọi hoạt động của cơ quan nhà nước

Lấy dân làm gốc trong xây dựng và bảo vệ đất nước là truyền thống quý báu của dân tộc Việt Nam. Trải qua mấy ngàn năm lịch sử, tư tưởng lấy dân làm gốc ngày càng được củng cố và chứng minh được giá trị to lớn trong công cuộc gìn giữ núi sông bờ cõi và phát triển đất nước. Tiếp thu tinh hoa của dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh tư tưởng lấy dân làm gốc trong xây dựng chính quyền. Mọi hoạt động của các cơ quan nhà nước phải lấy dân làm gốc vì: “Gốc có vững cây mới bền, Xây lầu thắng lợi trên nền nhân dân”⁽¹⁾.

Lấy dân làm gốc nghĩa là các cơ quan nhà nước phải hướng mọi hoạt động của mình để phục vụ nhân dân, chịu trách nhiệm trước nhân dân. Tất cả cán bộ, nhân viên trong bộ máy nhà nước đều là công bộc của nhân dân. Mọi hoạt động của cơ quan nhà nước phải xuất phát từ lợi ích và nguyện vọng chính đáng của nhân dân. Các cơ quan nhà nước phải chăm lo, quan tâm đến đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân.

Dựa vào dân chính là thể hiện tư tưởng lấy dân làm gốc. Kế thừa và phát triển tư tưởng trọng dân, dựa vào sức dân trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh vai trò của nhân dân trong xây dựng chính quyền. Nếu biết huy động và tổ chức sức mạnh của nhân dân thì sức mạnh đó trở thành vô địch. Trong bối cảnh đất nước còn hạn chế về nguồn lực, cần phải biết huy động tài lực, trí lực, vật lực, nhân lực từ nhân dân để xây dựng chính quyền. Tuy nhiên, phải biết “khoan thư sức dân”, huy động đúng lúc, đúng chỗ, phù hợp, không phung phí.

Chủ tịch Hồ Chí Minh thể hiện tư tưởng lấy dân làm gốc trong quá trình chỉ đạo soạn thảo Hiến pháp đầu tiên của đất nước Việt Nam độc lập. Hiến pháp năm 1946 chỉ rõ: “Tất cả quyền bính trong nước là của toàn dân” (Điều 1), “tất cả công dân Việt Nam… đều được tham gia chính quyền” (Điều 7). Các cơ quan nhà nước phải thấm nhuần nguyên tắc mà Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn khẳng định rằng, cách mạng là sự nghiệp của quần chúng. Phải lôi cuốn nhân dân tham gia trực tiếp vào công việc chính quyền, vào công tác quản lý nhà nước. Khi nhân dân tham gia vào hoạt động quản lý nhà nước tại địa phương, các cơ quan nhà nước hiểu hơn nguyện vọng của nhân dân, từ đó phục vụ nhân dân tốt hơn.

Lấy dân làm gốc nghĩa là phải tôn trọng, lắng nghe ý kiến của nhân dân. Phải tuyệt đối tôn trọng nhân dân, không được quan cách, ra lệnh với nhân dân. Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở cán bộ rằng phải yêu dân, kính dân, phải có ý thức tôn trọng nhân dân, phải thấy được vai trò và vị trí của nhân dân trong xây dựng chính quyền. Muốn tôn trọng dân thì đầu tiên phải gần dân, lắng nghe dân, từ đó hiểu dân, yêu dân và kính dân. Mọi cán bộ phải rèn luyện và không có hành vi hoặc lời nói khiến người dân hiểu lầm rằng cán bộ thiếu tôn trọng dân. Tư tưởng trọng dân được thể hiện rõ trong lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với các chiến sĩ Quân đội nhân dân Việt Nam, đó là phải trung thành với đất nước, hiếu nghĩa với nhân dân. Giúp đỡ nhân dân cũng là biết tôn trọng dân…

Những biểu hiện cụ thể

Phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong xây dựng chính quyền

Phát huy quyền làm chủ của nhân dân chính là biểu hiện của tư tưởng lấy dân làm gốc. Nhà nước chỉ phát huy dân chủ cao nhất khi Nhà nước là của nhân dân. Chế độ dân chủ tức là dân làm chủ và do đó: “Công việc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân. Sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc là công việc của dân. Chính quyền từ xã đến Chính phủ trung ương do dân cử ra. Đoàn thể từ Trung ương đến xã do dân tổ chức nên”⁽²⁾.

Như vậy, quyền làm chủ của nhân dân thể hiện ở việc nhân dân tham gia vào bầu đại diện thay mình điều hành chính quyền các cấp, tổ chức các đoàn thể các cấp tham gia xây dựng chính quyền, tham gia các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội, tham gia các hoạt động quản lý nhà nước. Nhân dân “cần phải hǎng hái làm tròn nghĩa vụ của mình trong mọi công việc kháng chiến, cứu nước, xây dựng nước nhà”⁽³⁾. Phát huy dân chủ phải gắn liền với kỷ cương và đề cao trách nhiệm công dân. Nhân dân có quyền làm chủ nhưng phải có nghĩa vụ làm tròn bổn phận công dân, “Làm chủ sao cho ra làm chủ, không phải làm chủ muốn ăn bao nhiêu thì ăn, muốn làm bao nhiêu thì làm”⁽⁴⁾. Nhân dân giữ đúng ý thức, đạo đức, trách nhiệm công dân.

Muốn phát huy quyền làm chủ của nhân dân, phải nâng cao năng lực làm chủ của nhân dân thông qua nâng cao dân trí, bồi dưỡng văn hóa chính trị, động viên nhân dân tham gia tích cực các công việc ở địa phương trong sản xuất và trong hoạt động của chính quyền, phát huy sự sáng tạo trong dân, huy động nguồn lực trong dân, khuyến khích thực hành tiết kiệm. Muốn xây dựng chính quyền, phải liên hệ chặt chẽ với nhân dân và khuyến khích, động viên nhân dân sử dụng quyền công dân và làm tròn nghĩa vụ công dân. Trong bài nói chuyện với Hợp tác xã Tảo Dương, xã Hồng Dương, huyện Thanh Oai, Hà Nội, ngày 10-2-1967, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh, cán bộ, công chức phải tự mình nêu gương, “làm sao cho nhân dân biết hưởng quyền dân chủ, biết dùng quyền dân chủ của mình”⁽⁵⁾. Để làm được điều đó, cán bộ, công chức phải “giải thích cho mỗi một người dân hiểu rõ ràng”⁽⁶⁾, qua đó mới vận động được nguồn lực từ mỗi người dân và góp thành lực lượng toàn dân để thực hiện những công việc mà Nhà nước giao phó. 

Lôi cuốn nhân dân tham gia vào quá trình ban hành và thực thi quyết định, giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước

Nhà nước không phải và không thể là chủ thể duy nhất có vai trò giải quyết mọi vấn đề, mà phải hợp tác với nhân dân, vì người dân “biết giải quyết nhiều vấn đề một cách giản đơn, mau chóng, đầy đủ mà... những đoàn thể to lớn, nghĩ mãi không ra”⁽⁷⁾. Nhà nước và nhân dân cùng chia sẻ, cùng ra quyết định để giải quyết vấn đề. Mọi công dân được khuyến khích và huy động tham gia công việc của Nhà nước. Khi người dân tham gia nhiều hơn, các quyết định của các cơ quan nhà nước phản ánh và đáp ứng tốt hơn nguyện vọng của nhân dân, qua đó tăng sự hài lòng đối với cơ quan nhà nước. Nhân dân tham gia công việc quản lý nhà nước thể hiện một Nhà nước dân chủ, Nhà nước của dân, do dân, vì dân. Bảo đảm để nhân dân tham gia ở tất cả các khâu của quá trình đưa ra những quyết định liên quan đến lợi ích, cuộc sống của nhân dân, từ nêu sáng kiến, tham gia thảo luận, tranh luận đến giám sát quá trình thực hiện.

Quá trình xây dựng pháp luật phải có sự tham gia đóng góp ý kiến của mọi tầng lớp nhân dân. Là người chỉ đạo biên soạn Hiến pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh vai trò của nhân dân trong xây dựng chính quyền, trong đó có tham gia vào việc ra quyết định và thực hiện quyết định của cơ quan nhà nước. Điều 32, Hiến pháp năm 1946 quy định: “Những việc quan hệ đến vận mệnh quốc gia sẽ đưa ra nhân dân phán quyết”. Nhằm phát huy vai trò của nhân dân trong xây dựng pháp luật, Chủ tịch Hồ Chí Minh yêu cầu sau khi dự thảo Hiến pháp năm 1959 “cần phải trưng cầu ý kiến của nhân dân cả nước một cách thật rộng rãi”⁽⁸⁾. Các cơ quan nhà nước phải tiếp thu ý kiến của nhân dân trong quá trình ra quyết định. Các quyết định của cơ quan nhà nước đều phải xuất phát từ ý chí, nguyện vọng của nhân dân, sao cho có lợi cho nhân dân.

Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh rằng, để các chủ trương, chính sách đi vào cuộc sống và được thực hiện hiệu quả, “cách làm là: dựa vào lực lượng của dân, tinh thần của dân”⁽⁹⁾ vì mọi nguồn lực mà Nhà nước có thể hoạt động đều được huy động từ dân. Khi bàn về hoạt động của chính quyền địa phương, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ các ủy ban nhân dân phải “dựa vào ý nguyện của dân chúng”⁽¹⁰⁾. Để các quyết định của Nhà nước đáp ứng được ý nguyện của nhân dân, phải bàn bạc với nhân dân để xây dựng kế hoạch, tổ chức thực hiện, giám sát theo dõi quá trình thực hiện và tổng kết rút kinh nghiệm. Dù thực hiện công việc có khó khăn đến bao nhiêu, dù nguồn lực có thể bị khan hiếm, nhưng chỉ cần có sự tham gia đồng lòng của nhân dân, quyết định có thể được thực thi trong thực tiễn.

Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ vai trò của nhân dân trong giám sát hoạt động và quá trình thực thi pháp luật của các cơ quan nhà nước. Nhân dân có quyền góp ý với Chính phủ, có quyền đôn đốc và phê bình Chính phủ, như thế là giúp đỡ Chính phủ. Nhân dân thực hiện quyền giám sát đối với đại biểu của mình và nếu những đại biểu ấy tỏ ra không xứng đáng với sự tín nhiệm, nhân dân có quyền bãi miễn đại biểu Quốc hội và đại biểu hội đồng nhân dân. Tất cả các cơ quan nhà nước phải lắng nghe ý kiến và chịu sự kiểm soát của nhân dân.

Để nhân dân thực hiện tốt quyền giám sát, cần thực hiện tốt công tác giáo dục pháp luật. Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt chú trọng đến nâng cao dân trí, làm cho nhân dân có ý thức chính trị trong tham gia công việc của chính quyền các cấp, tham gia vào các đoàn thể ở địa phương cùng giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước.

Thực hiện tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của nhân dân trong xây dựng chính quyền, Đảng ta đã ban hành nhiều chủ trương tăng cường sự tham gia của nhân dân trong quản lý nhà nước, xây dựng hệ thống chính trị vững mạnh. Nhiều quy định nêu rõ vai trò của nhân dân trong quá trình xây dựng, ban hành văn bản pháp luật và thực hiện các quyết định của cơ quan nhà nước, giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước.

Để thúc đẩy hơn nữa sự tham gia của nhân dân trong xây dựng chính quyền hiện nay, cần thực hiện một số giải pháp sau:

Thứ nhất, xây dựng Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở để phù hợp với tình hình thực tiễn mới, với Hiến pháp 2013 và các luật khác như Luật Tiếp cận thông tin, Luật Đầu tư công, Luật Ngân sách nhà nước, Luật Đất đai… Tiến hành rà soát hệ thống pháp luật, bổ sung các quy định cụ thể hóa sự tham gia của nhân dân trong quản lý nhà nước ở cả Trung ương và địa phương, đặc biệt ở cấp cơ sở. Cụ thể, bổ sung và chi tiết hóa quy định về sự tham gia của người dân trong quá trình ban hành quyết định của chính quyền cấp xã liên quan đến quản lý đất đai - vấn đề nổi cộm tại nhiều địa phương hiện nay, trong đó có nội dung sử dụng đất cho mục đích công ích và công trình công cộng cấp xã. Ngoài ra, cần bổ sung quy định chi tiết về sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng các kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội cấp xã, trong đó có kế hoạch đầu tư, thu và chi ngân sách xã để phát huy sức mạnh trong nhân dân, đóng góp vào phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương. Đa dạng hóa các hình thức tham gia của nhân dân trong quản lý nhà nước như tham gia trực tiếp, tham gia trực tuyến. Khuyến khích và phát huy sự tham gia của nhân dân qua hình thức trực tuyến để phù hợp với xu thế chính phủ số, xã hội số.

Thứ hai, nâng cao nhận thức của mỗi cán bộ, công chức, viên chức về vai trò của nhân dân, vị thế là chủ của nhân dân trong quản lý nhà nước ở cả Trung ương và địa phương, trong xây dựng chính quyền các cấp, về tinh thần phục vụ nhân dân. Thực hiện tốt các quy tắc ứng xử trong giao tiếp và phục vụ nhân dân, Quy chế Dân chủ ở cơ sở, các quy định về sự tham gia của nhân dân trong quá trình xây dựng và thực hiện quy định pháp luật, cơ chế dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng. Cán bộ, công chức, viên chức phải gần dân, lắng nghe dân, tiếp thu các ý kiến góp ý của nhân dân và phản hồi có trách nhiệm về việc tiếp thu ý kiến của dân, xây dựng và thực hiện nghiêm quy trình tiếp thu và phản hồi ý kiến nhân dân góp phần tăng trách nhiệm giải trình của các cơ quan nhà nước trước nhân dân. Xây dựng tài liệu về phát huy sự tham gia của người dân trong quản lý nhà nước và xây dựng chính quyền, phổ biến cho cán bộ, công chức, viên chức thực hiện.

Thứ ba, thường xuyên giám sát, đánh giá công tác phục vụ nhân dân của các cơ quan, cá nhân cán bộ, công chức, viên chức; sử dụng tiêu chí hài lòng của nhân dân là thước đo đánh giá hoạt động của các cơ quan nhà nước, năng lực của người đứng đầu cơ quan đó; sử dụng tiêu chí về sự tham gia của nhân dân trong ban hành và thực hiện quyết định liên quan đến cuộc sống người dân để đánh giá hoạt động của cơ quan nhà nước.

Thứ tư, nâng cao ý thức của nhân dân về vai trò là chủ, làm chủ trong quản lý nhà nước và xây dựng chính quyền phục vụ nhân dân, quyền và trách nhiệm công dân trong xây dựng đất nước. Thông qua các đoàn thể nhân dân ở địa phương, hướng dẫn nhân dân thực hiện quyền là chủ và làm chủ. Các tổ chức tự quản của cộng đồng dân cư phải được bồi dưỡng, nâng cao năng lực để có thể thực hiện quyền làm chủ và hướng dẫn cộng đồng thực hiện quyền làm chủ. Xây dựng cẩm nang, sổ tay hướng dẫn người dân thực hiện quyền tham gia quản lý nhà nước ở địa phương.

Thứ năm, tổ chức thường xuyên hội nghị trao đổi, đối thoại giữa chính quyền cấp cơ sở với người dân. Xây dựng quy trình tổ chức đối thoại để nâng cao hiệu quả đối thoại và thúc đẩy sự tham gia của người dân. Thực hiện đa dạng các hình thức cung cấp thông tin phù hợp với đặc điểm người dân và địa phương để người dân có sự hiểu biết và tự tin tham gia vào quá trình đối thoại, quá trình ban hành quyết định ở cấp cơ sở./.

--------------

(1) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, t. 5, tr. 502

(2) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 6, tr. 232

(3) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 8, tr. 264

(4) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 13, tr. 287

(5) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.15, tr. 293

(6) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 6, tr. 233

(7) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 5, tr. 335

(8) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 10, tr. 511

(9) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 5, tr. 556

(10) Trần Đình Huỳnh: Hồ Chí Minh - kiến trúc sư lỗi lạc của nền hành chính nhà nước Việt Nam, Nxb. Lao động - Xã hội, Hà Nội, 2005, tr. 245