Là người có nhiều năm gắn bó và tường tận về Văn hóa Sa Huỳnh, TS Đoàn Ngọc Khôi, Phó Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi cho rằng, Quảng Ngãi là cái nôi của Văn hóa Sa Huỳnh, cũng là địa phương phát hiện, khai quật đầu tiên các di tích Văn hóa Sa Huỳnh, nơi mang tên Văn hóa Sa Huỳnh.

Một trong ba trung tâm văn minh ở thời đại kim khí

Văn hóa Sa Huỳnh, Văn hóa Đông Sơn, Văn hóa Đông Nam Bộ là ba trung tâm văn minh ở thời đại kim khí, trong đó Văn hóa Sa Huỳnh phân bố trên dải đất miền Trung Việt Nam từ vùng Hà Tĩnh giao thoa với Văn hóa Đông Sơn đến vùng Bình Thuận và vùng trung tâm của văn hóa này nằm ở các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, phía Bắc Bình Định. Văn hóa Sa Huỳnh được nhà khảo cổ học người Pháp M.Vinet phát hiện năm 1909 tại Sa Huỳnh, tỉnh Quảng Ngãi. Năm 1936, nhà khảo cổ học người Pháp M.Colani đã lấy địa danh Sa Huỳnh đặt tên cho nền văn hóa khảo cổ này là "Văn hóa Sa Huỳnh".

Di tích khảo cổ học Văn hóa Sa Huỳnh ở tỉnh Quảng Ngãi được phân bố chủ yếu ở phường Phổ Thạnh và xã Phổ Khánh, thị xã Đức Phổ. Từ khu mộ chum Sa Huỳnh, các nhà khảo cổ học người Pháp qua các đợt khai quật đã liên tục phát hiện các dấu vết của một nền văn hóa thời tiền sử, tìm thấy khoảng 500 mộ chum có chứa nhiều loại đồ tùy táng phân bố dọc các tỉnh duyên hải miền Trung, Đông Nam Bộ và Tây Nguyên.

Theo ông Khôi, trên đất Quảng Ngãi đã tìm thấy khoảng 40 địa điểm di tích Văn hóa Sa Huỳnh ở cả vùng núi, vùng đồng bằng ven biển và hải đảo. Các di tích khảo cổ Văn hóa Sa Huỳnh tiêu biểu nhất của Việt Nam hiện nay là hệ thống các di tích: Sa Huỳnh, Thạnh Đức, Phú Khương, Long Thạnh I, Long Thạnh II (Gò Ma Vương), phân bố xung quanh đầm nước ngọt An Khê và đầm nước mặn phía nam đầm này với tổng diện tích 1.615 ha. Trong đó, đầm An Khê với diện tích 347 ha chính là vùng lõi, vùng bảo vệ đặc biệt của di sản Văn hóa Sa Huỳnh. Đầm nước ngọt An Khê được hình thành trước khi người Sa Huỳnh đến cư trú, các thềm biển, đụn cát đã hình thành và ổn định trước 3.500 năm.

"Các di tích khảo cổ Văn hóa Sa Huỳnh ở 2 xã Phổ Khánh và phường Phổ Thạnh hội tụ đầy đủ tính nguyên vẹn, tính xác thực và tính nổi bật về lịch sử văn hóa. Đây là bằng chứng cho một giai đoạn lịch sử cư trú, khai phá vùng đồng bằng ven biển của cư dân từ Tiền Sa Huỳnh sang Văn hóa Sa Huỳnh, đại diện tiêu biểu nền Văn hóa Sa Huỳnh ở Việt Nam và khu vực", ông Khôi nói.

Từ ngàn xưa đến nay, cư dân vùng Sa Huỳnh vẫn giữ phương thức canh tác truyền thống, lưu truyền các phong tục, tập quán mang đậm dấu ấn văn hóa dân gian của người Việt. Nhận thức của họ về việc bảo vệ, phát huy giá trị di sản ngày càng được nâng cao và có những chuyển biến rõ rệt. Không chỉ gìn giữ các nghề truyền thống, họ còn phát triển một số làng nghề như gốm truyền thống ở xã Phổ Khánh, nghề làm muối Sa Huỳnh ở phường Phổ Thạnh trở thành điểm du lịch thu hút du khách.

Ông Lê Minh Phụng, Phó Chủ tịch UBND phường Phổ Thạnh cho biết, bà con đã thành lập 2 Hợp tác xã du lịch cộng đồng làng Gò Cỏ và Gò Ma Vương. Người dân chú trọng tôn tạo, chỉnh trang đường làng, ngõ xóm, xây dựng các homestay, dịch vụ ăn uống, tham quan và trải nghiệm các hoạt động đan lưới, hát hố, bài chòi… Đồng thời, từ hoạt động khai thác, đánh bắt hải sản hằng ngày bà con dùng thuyền chèo trên đầm An Khê phục vụ du khách tham quan, trải nghiệm.

Theo ông Võ Thanh Hùng, Phó Chủ tịch UBND thị xã Đức Phổ, di tích Văn hóa Sa Huỳnh được công nhận di tích quốc gia đặc biệt đã mở ra một cơ hội, động lực mới cho địa phương. Công việc trước mắt là phải khoanh vùng, cắm mốc bảo vệ và xúc tiến quy hoạch toàn bộ khu vực này. Đồng thời, xây dựng đề án bảo tồn, phát huy để tạo thuận lợi trong việc triển khai thu hút nhà đầu tư. "Giai đoạn 2025-2030, thị xã Đức Phổ định hướng du lịch trở thành ngành kinh tế trọng điểm. Chính vì vậy, địa phương tăng cường quảng bá, xúc tiến, giới thiệu hình ảnh, tiềm năng, cơ hội đầu tư của Đức Phổ. Bên cạnh tập trung đầu tư cơ sở hạ tầng, việc đào tạo nguồn nhân lực cũng sẽ được chú trọng để phục vụ phát triển du lịch", ông Hùng nói.

Thêm lợi thế để "cất cánh"

Trở thành di tích quốc gia đặc biệt, Văn hóa Sa Huỳnh có thêm lợi thế để phát triển mạnh mẽ. Để tạo đà cho di sản "cất cánh", Sở VHTTDL đã và đang phối hợp các ngành, địa phương tổ chức nhiều sự kiện nhằm giới thiệu du lịch Quảng Ngãi đến với đông đảo du khách trong và ngoài nước.

Ông Trần Hoàng Tuấn, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ngãi cho biết, trên cơ sở Văn hóa Sa Huỳnh được Thủ tướng Chính phủ công nhận là di tích quốc gia đặc biệt, tỉnh sẽ tham vấn các nhà khoa học để quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị Văn hóa Sa Huỳnh. Từ đó, tập trung thu hút các nguồn lực đầu tư cơ sở hạ tầng cho Nhà trưng bày cũng như phục vụ cho hoạt động tham quan, du lịch. Tỉnh cũng sẽ tiếp tục cho công tác khảo cổ, sưu tầm, chỉnh lý trưng bày các hiện vật, tài liệu và từng bước đáp ứng tiêu chí để xây dựng hồ sơ trình UNESCO công nhận Văn hóa Sa Huỳnh là di sản văn hóa thế giới.

"Văn hóa Sa Huỳnh được các nhà khoa học phát hiện cách đây trên 114 năm, đã sưu tầm, khảo cổ được nhiều hiện vật có niên đại trên 3.000 năm. Đây là những hiện vật quý báu, một số hiện vật được công nhận là bảo vật quốc gia. Di tích Văn hóa Sa Huỳnh vẫn còn hoang sơ, nguyên vẹn sẽ được du khách quan tâm, nhất là đầm An Khê. Tỉnh sẽ hỗ trợ cho phát triển, phục dựng lại các làng nghề để gìn giữ các hoạt động văn hóa, hình thành các điểm du lịch xanh, du lịch nông thôn. Đồng thời, cùng với phát triển huyện đảo Lý Sơn thành trung tâm du lịch biển, đảo theo Nghị quyết 26-NQ/TW của Bộ Chính trị và kết nối các khu, điểm du lịch của tỉnh sẽ hình thành cùng với các tỉnh miền Trung và TP.HCM, TP Hà Nội tạo nên Quảng Ngãi một điểm đến hứa hẹn hấp dẫn, tiềm năng", ông Tuấn chia sẻ.