Lễ khai mạc không gian trưng bày nhà dài truyền thống và tái hiện "Lễ lên nhà mới (Đĭ dôk sang mrâo)" của người Ê đê diễn ra lúc 8h00' ngày 17/11, tại Không gian Nhà dài Ê đê, khuôn viên Bảo tàng Đắk Lắk.

Nhà dài Ê đê- nét văn hóa truyền thống đặc sắc của người Ê đê

Với người Ê đê, Nhà dài không chỉ là nơi cư trú của gia đình mà còn thể hiện nếp sống, sự giàu sang của gia đình đó trong cộng đồng. Nét đặc biệt của ngôi nhà dài còn được thể hiện qua hình thức của thang, cột sàn và cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt.

Tại tỉnh Đắk Lắk, Ê đê là một trong hai dân tộc bản địa sống lâu đời ở đây, chia thành nhiều nhóm địa phương khác nhau. Người Ê đê là sống theo chế độ mẫu hệ với nhiều thế hệ trong một ngôi nhà. Trong gia đình người Ê đê, chủ nhà là phụ nữ, nắm giữ toàn bộ sinh hoạt trong gia đình. Con cái mang họ mẹ, con trai không được hưởng thừa kế. Đàn ông cư trú trong nhà vợ. Với chế độ mẫu hệ, một đại gia đình trong ngôi nhà dài thường có ba nhóm người. Nhóm phụ nữ mang họ mẹ, nhóm đàn ông họ mẹ và nhóm đàn ông không thuộc họ mẹ.

Nhà Ê đê có những đặc trưng riêng không giống nhà các cư dân khác ở Tây Nguyên. Đó là ngôi nhà sàn dài hay còn gọi là nhà dài, đủ chỗ sinh hoạt cho hàng chục người. Thông thường, ngôi nhà dài được làm cách mặt đất 1,5-2 mét, phía trên để ở, phía dưới nuôi gia súc: lợn, gà, trâu, bò... Kiến trúc nhà dài có ba phần: sân sàn, ngăn dành cho khách và ngăn ở. Trong cấu trúc Nhà dài truyền thống, chiếc cầu thang được coi niềm tự hào của gia đình và cộng đồng. Thang được làm bằng gỗ đặc ruột được đẽo vát nối tiếp nhau từ dưới đất lên đến sàn nhà và các bậc đều lên xuống đều mang số lẻ, đây là con số lý tưởng của người Ê đê. Trên cầu thang, có khắc một số motip: đôi bầu vú mẹ tượng trưng cho chế độ mẫu hệ của người Ê đê, quanh cặp vú có hình đôi chim cu đất hay hình mặt trăng, ngôi sao hoặc các động vật như rùa, thằn lằn tượng trưng cho tín ngưỡng đa thần.

Nhà dài Ê đê không chỉ là nơi cư trú của gia đình mà còn thể hiện nếp sống, sự giàu sang của gia đình đó trong cộng đồng. Nét đặc biệt của ngôi nhà dài còn được thể hiện qua cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt. Nhà được chia làm hai phần, nửa đằng cửa chính (gọi là Gah) là nơi tiếp khách, sinh hoạt chung của cả đại gia đình, đồng thời là nơi diễn ra các sinh hoạt cộng đồng. Đây cũng là nơi thường được trang trí các vật dụng có giá trị và linh thiêng của người Ê đê như: trống chiêng, bếp chủ, ghế khách, ghế chủ nhà, ghế dài (Kpan), ché rượu, các bộ sừng thú… Ghế Kpan cũng là một vật dụng thân thiết của người Ê đê, điểm đặc biệt là ghế được đẽo từ một thân cây liền mạch, chân và mặt ghế liền nhau, hơi cong dài ở hai đầu, có những chiếc Kpan dài 15-20m. Ghế Kpan thường dành cho các nghệ nhân ngồi đánh chiêng, trống… trong những lễ hội, cúng mừng của gia đình hay cộng đồng. Nửa còn lại (gọi là Ôk) là bếp đặt chỗ nấu ăn chung và là chỗ ở của các đôi vợ chồng, chạy dọc hai bên lối đi giữa. Phần về bên trái được chia thành nhiều gian nhỏ để ở. Phần về bên phải là hàng lang để đi lại, về phía cuối là nơi đặt bếp...

Trong một ngôi nhà dài, ngăn đầu tiên tính từ sân sàn sau nhà là phòng của bà chủ nhà, gian này đặt bếp nấu ăn và bầu đựng nước sinh hoạt cho cả ngôi nhà và mọi hoạt động trong ngôi nhà do bà chủ quyết định. Khi bà chủ mất hay tuổi đã già yếu thì "chức chủ nhà" giao cho người con gái út. Nếu cô con gái út lấy chồng khi bà mẹ còn sống thì gia đình cô được sống sát gian của gian chủ nhà.

Đối với người Ê đê, nhà dài không chỉ là biểu tượng đặc trưng của đại gia đình mẫu hệ mà đây còn là nơi gìn giữ những giá trị văn hóa, tinh thần trong đời sống của họ. Nơi đây còn tạo nên sự gắn bó, giúp đỡ nhau trong cuộc sống của các gia đình thành viên. Chính vì thế mà những nét văn hóa đặc sắc của riêng vùng đất cao nguyên này đang được các thế hệ người Ê đê tiếp tục bảo tồn, gìn giữ cho đến hôm nay.

Lễ lên nhà mới

Lễ lên nhà mới, hay Đĭ dôk sang mrâo, là một nghi lễ quan trọng và thiêng liêng trong đời sống văn hóa, tâm linh của người Ê đê, nhằm cầu xin thần linh phù hộ cho ngôi nhà được mát mẻ, vững chắc, gia chủ khỏe mạnh và làm ăn thuận lợi. Nghi lễ này thể hiện đậm nét bản sắc văn hóa truyền thống và tinh thần cộng đồng gắn bó của dân tộc Ê đê ở Tây Nguyên.

Lễ cúng là dịp để gia chủ tạ ơn các vị thần đã che chở trong quá trình làm nhà và cầu mong các vị thần tiếp tục bảo vệ gia đình khỏi tà ma, bệnh tật. Đây cũng là dịp để bà con, buôn làng đến chung vui, chúc mừng gia chủ, thắt chặt thêm tình đoàn kết cộng đồng. Nghi lễ đánh dấu việc chính thức sở hữu và sinh sống trong ngôi nhà mới, một tài sản lớn của gia đình (theo chế độ mẫu hệ, nhà dài thuộc về phụ nữ và được nối dài khi con gái lấy chồng).

Lễ lên nhà mới thường được tiến hành sau khi hoàn thành ngôi nhà dài truyền thống và thường diễn ra vào mùa "ăn năm uống tháng" (sau mùa thu hoạch). Các nghi thức chính bao gồm: Việc chuẩn bị lễ vật, tùy vào điều kiện gia đình, lễ vật có thể gồm gà, heo, hoặc trâu, bò và các vật phẩm khác như rượu cần, trầu cau, gạo, nến cũng được chuẩn bị tươm tất. Tiếp đó, chủ lễ (thường là chủ nhà hoặc thầy cúng có uy tín) tiến hành các bài khấn: Nội dung khấn là mời các vị thần (thần nhà, thần đất, thần sông, thần núi...) về chứng giám, nhận lễ vật và ban phước lành cho gia chủ.

Trong khi tiến hành lễ cúng, chủ lễ thực hiện các nghi thức cúng tại các vị trí quan trọng trong nhà như cột chính, bếp lửa… để xin phép và báo cáo với thần linh về sự có mặt của ngôi nhà mới và gia đình. Trong một số nghi lễ, có thể có nghi thức trao vòng (vòng đồng) tượng trưng cho sự gắn kết và hòa hợp giữa các thành viên trong gia đình hoặc dòng họ. Sau phần lễ cúng, mọi người cùng quây quần ăn uống, nhảy múa, đánh cồng chiêng, ca hát thâu đêm. Đây là phần hội náo nhiệt, thể hiện niềm vui và sự chia sẻ của cả cộng đồng với gia đình có nhà mới.

Lễ lên nhà mới không chỉ là một sự kiện mang tính cá nhân mà là một sự kiện văn hóa chung của cả buôn làng, góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa độc đáo của người Ê đê.