Dân tộc Chăm là một trong những cộng đồng sinh sống ở nhiều tỉnh, thành phố của Việt Nam, trong đó có tỉnh Khánh Hòa. Người Chăm đã xây dựng một nền văn hóa đặc sắc, vẫn còn được lưu giữ đến ngày nay. Nơi đây lưu giữ đậm sâu các giá trị văn hóa đặc trưng, đặc sắc của dân tộc Chăm, có đầy đủ 3 nhóm cộng đồng tiêu biểu của người Chăm, đó là cộng đồng Chăm Bàni (Chăm Awal), Chăm Bàlamôn (Chăm Ahier) và cộng đồng Chăm Islam (theo Hồi giáo chính thống). Ba sắc thái của ba cộng đồng này là sự kết hợp đặc sắc về văn hóa dân tộc Chăm ở Khánh Hòa và là tài nguyên du lịch văn hóa không thể trộn lẫn vào đâu với hệ thống đền tháp, lễ hội, nghệ thuật, ẩm thực, trang phục và đời sống sinh hoạt.

Đến Khánh Hòa, du khách có dịp chiêm ngưỡng và khám phá hệ thống các đền tháp Chăm tồn tại hàng thế kỷ đến nay vẫn gần như còn nguyên vẹn như: Quần thể tháp Hòa Lai (cuối thế kỷ thứ VIII), tháp Pô Klong Garai (thế kỷ XIII - XIV) và tháp Po Rome (thế kỷ XVI - XVII), Tháp Bà Pô Nagar Nha Trang. Những đền tháp Chăm này có nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc độc đáo thuộc vào loại đẹp nhất của các đền tháp Chăm ở Việt Nam hiện nay. Hiện có 4 hiện vật văn hóa Chăm được công nhận là Bảo vật quốc gia, bao gồm: Phù điêu Pô Rômê (thờ tại tháp Pô Rômê), Tượng vua Pô Klong Garai (thờ tại tháp Pô Klong Garai), Bia Hòa Lai, và Bia Phước Thiện (trưng bày tại Bảo tàng tỉnh).

Ngoài các đền tháp còn có hệ thống các Thánh đường phục vụ cộng đồng theo Hồi giáo Bàni. Với lối kiến trúc độc đáo, đây là nơi sinh hoạt tôn giáo của cộng đồng, thể hiện rõ phong tục, tập quán và đời sống tín ngưỡng tôn giáo của người Chăm Hồi giáo Bàni.

Địa bàn xã Ninh Phước tỉnh Khánh Hòa có 2 làng nghề thủ công truyền thống nổi tiếng của người Chăm, đó là Làng gốm Bàu Trúc, một trong những làng gốm cổ ở Đông Nam Á. Nơi đây nổi tiếng với các sản phẩm gốm thủ công và kỹ thuật nung gốm độc đáo, mang đậm nét văn hóa Chăm và đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đến làng gốm Bàu Trúc, du khách được chứng kiến kỹ thuật làm gốm, tham gia chế tác gốm thủ công. Làng gốm chuyên sản xuất các đồ gia dụng và đang phát triển nhiều sản phẩm, mẫu mã đáp ứng thị hiếu đa dạng của du khách.

Ngoài ra còn có Làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp, một trong những làng Chăm nổi tiếng với nghề truyền thống dệt thổ cẩm đã tồn tại hàng trăm năm qua. Nghề dệt thổ cẩm ở Mỹ Nghiệp đã trở thành biểu tượng rực rỡ của văn hóa Chăm trong quá khứ còn tồn tại đến ngày nay với nhiều sản phẩm đáp ứng nhu cầu của du khách thu hút ngày càng đông du khách tới tham quan, tìm hiểu văn hóa, mua sắm sản phẩm truyền thống.

Gắn với các di tích, hằng năm, địa bàn tỉnh có nhiều lễ hội được tổ chức như: Lễ hội Katê của đồng bào Chăm theo đạo Bàlamôn; Tết cổ truyền Ramưwan của đồng bào Chăm theo đạo Bàni. Nổi bật nhất là Lễ hội Katê được tổ chức tại các đền, tháp Chăm như tháp Pô Klong Garai, tháp Pô Rômê và đền Po Inư Nưgar. Đây là một trong những lễ hội truyền thống lớn nhất của người Chăm Bàlamôn (Chăm Ahier) vào tháng 7 lịch Chăm (khoảng tháng 10 dương lịch) với nhiều nghi lễ thể hiện đặc trưng phong tục, tín ngưỡng của đồng bào Chăm….

Bên cạnh các di tích, di sản văn hóa Chăm đã được xếp hạng và công nhận ở các cấp còn có kho tàng văn hóa vật thể và phi vật thể đa dạng, hệ thống các lễ nghi, phong tục tập quán, ẩm thực, âm nhạc, văn học nghệ thuật dân gian của cộng đồng dân tộc Chăm trên địa bàn tỉnh. Ngoài những tài nguyên du lịch trực tiếp đến văn hóa Chăm còn có nhiều điểm tham quan du lịch sinh thái, du lịch biển đặc sắc như Vườn quốc gia Núi Chúa, Vịnh Vĩnh Hy, Hang Rái, Mũi Dinh, Biển Cà Ná, Biển Ninh Chữ, Đồi Cát Nam Cương, vườn nho Ba Mọi… mang nét đặc trưng, đặc sản của vùng đất Khánh Hòa trở thành một địa điểm du lịch văn hóa cực kỳ đặc sắc, riêng biệt và thu hút du khách tham quan, du lịch, có tiềm năng lớn để phát triển du lịch văn hóa, du lịch tâm linh, du lịch làng nghề, du lịch trải nghiệm gắn với đời sống cộng đồng dân cư.

Với tiềm năng, lợi thế của văn hóa nói chung, di sản văn hóa Chăm nói riêng cho phát triển du lịch tỉnh Khánh Hòa, thời gian qua đã tập trung đẩy mạnh phát triển các loại hình du lịch văn hóa, kết nối du khách với di tích, danh lam thắng cảnh, làng nghề, lễ hội Chăm để thu hút du khách tới tham quan, tìm hiểu về giá trị của di sản. Các đơn vị lữ hành lựa chọn nhiều di tích, danh lam thắng cảnh để thiết kế sản phẩm du lịch đưa vào khai thác.

Tuy nhiên, để du lịch thực sự trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn và tạo sinh kế bền vững, chúng ta cần chuyển đổi từ mô hình tham quan đơn thuần sang mô hình Du lịch cộng đồng có trách nhiệm.

Để đạt được mục tiêu này, tỉnh Khánh Hòa đề xuất tập trung vào ba trụ cột sinh kế chính, đặt người dân vào vị trí chủ thể của hoạt động du lịch: Cần đưa các làng nghề như Gốm Bàu Trúc và Dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp thành trung tâm trải nghiệm. Du khách không chỉ mua sản phẩm mà còn tham gia vào quá trình sản xuất. Điều này giúp tăng giá trị sản phẩm, đảm bảo đầu ra ổn định, và trực tiếp tạo thu nhập cho nghệ nhân; Khai thác Ẩm thực và Lưu trú theo nét riêng. Khuyến khích các hộ gia đình Chăm đầu tư vào mô hình Homestay cộng đồng giữ nguyên kiến trúc và cung cấp dịch vụ ẩm thực dân tộc (các món ăn đặc trưng dân tộc Chăm). Đây là nguồn thu nhập trực tiếp, ổn định nhất, đồng thời giúp du khách hiểu sâu sắc về đời sống sinh hoạt cộng đồng.

Nghệ thuật trình diễn gắn với dịch vụ du lịch. Các đội văn nghệ truyền thống (múa Chăm, trình diễn nhạc cụ Chăm) cần được hỗ trợ để biểu diễn định kỳ tại các điểm du lịch. Chi phí cho các suất diễn sẽ trở thành một hình thức phân phối lợi ích hiệu quả cho cộng đồng, đảm bảo các giá trị văn hóa này được duy trì.

Phát triển du lịch văn hóa gắn với bảo tồn di sản Chăm và nâng cao sinh kế cộng đồng không chỉ là con đường tất yếu để phát huy tối đa tiềm năng, mà còn là giải pháp quan trọng góp phần giảm nghèo bền vững cho người dân địa phương. Bằng việc kết hợp hài hòa giữa bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống, phát triển các sản phẩm du lịch sáng tạo và trao quyền cho cộng đồng – đặc biệt là các nhóm dân cư đang trực tiếp gìn giữ di sản, tỉnh Khánh Hòa có thể tạo ra nhiều cơ hội việc làm, tăng thu nhập và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân. Qua đó, tỉnh từng bước định vị mình là một điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn, đồng thời đảm bảo sự phát triển bền vững và gìn giữ một di sản văn hóa quý báu cho các thế hệ mai sau.