Tuy vẫn còn đối mặt với không ít khó khăn về địa hình, hạ tầng, nguồn nhân lực và thị trường tiêu thụ, nhưng vùng cao lại đang là nơi lan tỏa những mô hình đổi mới sáng tạo mang tính đột phá. Từ ứng dụng công nghệ trong sản xuất nông nghiệp, áp dụng kinh doanh số, cho đến các mô hình khởi nghiệp dựa trên bản sắc văn hóa, nhiều cộng đồng đang từng bước khẳng định rằng đổi mới không phải là đặc quyền của đô thị, mà hoàn toàn có thể bắt đầu từ các bản làng.

Chuyển đổi tư duy – nền tảng của đổi mới sáng tạo

Đổi mới không chỉ đến từ công nghệ hiện đại, mà trước hết bắt nguồn từ sự thay đổi trong tư duy phát triển. Nhiều năm trước, sản xuất nông nghiệp ở vùng dân tộc thiểu số vẫn nặng tính tự cung tự cấp, nhỏ lẻ và thiếu liên kết. Nhưng những năm gần đây, ở nhiều địa phương, người dân đã bắt đầu tiếp cận thông tin thị trường, học hỏi mô hình sản xuất mới và thay đổi cách làm truyền thống.

Các lớp đào tạo nghề, chương trình hướng dẫn kỹ thuật của cán bộ khuyến nông, hay hoạt động truyền thông của các hội – đoàn thể đã giúp người dân hiểu rằng sản xuất phải dựa trên nhu cầu của thị trường, chứ không chỉ dựa vào thói quen. Những thay đổi tưởng như nhỏ nhưng lại tạo nền tảng cho cả một quá trình đổi mới rộng lớn hơn.

Một trong những ví dụ điển hình về đổi mới sáng tạo ở vùng cao chính là ứng dụng công nghệ trong nông nghiệp. Tại nhiều tỉnh, nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao đang phát triển mạnh mẽ. Người dân sử dụng hệ thống tưới nhỏ giọt, cảm biến độ ẩm, nhà màng, thiết bị theo dõi sâu bệnh để tăng năng suất và giảm chi phí.

Nhiều hợp tác xã của đồng bào trẻ tuổi đã áp dụng công nghệ số vào kiểm soát chất lượng sản phẩm, truy xuất nguồn gốc bằng QR code, hay thậm chí sử dụng máy bay không người lái trong việc phun tưới. Các mô hình này không chỉ mang lại thu nhập cao hơn mà còn giúp sản phẩm tiếp cận được các thị trường khó tính, từ đó tạo chuỗi giá trị bền vững.

Ở Tây Nguyên, một số hộ đồng bào Ba Na, Gia Rai phát triển mô hình cà phê đặc sản được rang xay ngay tại chỗ, bán qua thương mại điện tử, tạo thêm giá trị và nâng cao thương hiệu địa phương. Tại Tây Bắc, mô hình trồng mắc ca, dược liệu quý kết hợp ứng dụng IoT giám sát quy trình sản xuất đã tạo thu nhập ổn định và thu hút nhiều doanh nghiệp tham gia.

Một xu hướng đáng chú ý ở vùng dân tộc thiểu số là sự xuất hiện ngày càng nhiều mô hình khởi nghiệp sáng tạo mang màu sắc bản địa. Điểm chung của những mô hình này là lấy tài nguyên văn hóa – thiên nhiên làm nền tảng, kết hợp với tư duy kinh doanh hiện đại.

Nhiều bạn trẻ người Mông, Dao, Tày, Thái… đã bắt đầu làm sản phẩm OCOP bằng cách cải tiến từ nghề truyền thống: thổ cẩm, rượu thảo mộc, dược liệu, mật ong, nông sản khô. Họ thiết kế bao bì hiện đại, làm thương hiệu, xây fanpage, livestream bán hàng và kết nối với du khách. Những sản phẩm vốn chỉ dùng trong bản nay trở thành "đặc sản vùng cao", có thương hiệu và được tiêu thụ rộng rãi.

Du lịch cộng đồng cũng là lĩnh vực khởi nghiệp đầy tiềm năng. Nhiều bản làng đã biến nhà sàn, ruộng bậc thang, lễ hội truyền thống thành sản phẩm du lịch. Khách đến ngắm cảnh, trải nghiệm sinh hoạt, ăn món truyền thống và tham gia các hoạt động văn hóa. Mô hình này tạo thêm nhiều việc làm cho phụ nữ và thanh niên, đồng thời khơi dậy niềm tự hào về văn hóa dân tộc.

Chuyển đổi số – cây cầu kết nối vùng cao với thị trường rộng lớn

Nếu trước đây vùng cao gần như tách biệt khỏi thị trường, thì nay chuyển đổi số đang phá vỡ mọi rào cản. Điện thoại thông minh, mạng 4G và các nền tảng thương mại điện tử đã trở thành công cụ giúp người dân bán sản phẩm ra toàn quốc. Nhiều hộ dân tộc thiểu số đã tham gia sàn thương mại điện tử, biết cách chụp ảnh sản phẩm, xử lý đơn hàng và xây dựng thương hiệu cá nhân.

Nhiều hợp tác xã đang thực hiện quản lý sản xuất qua phần mềm, theo dõi đơn hàng và duy trì mạng lưới khách hàng bằng công cụ trực tuyến. Điều này không chỉ giúp giảm chi phí trung gian mà còn bảo đảm tính minh bạch, một yếu tố quan trọng để thu hút các nhà đầu tư lớn.

Chuyển đổi số cũng hỗ trợ các địa phương quản lý quy hoạch, theo dõi biến động đất, dự báo thời tiết và thiên tai. Nhờ đó, người dân chủ động hơn trong ứng phó với rủi ro và tối ưu hoạt động sản xuất.

Để đổi mới sáng tạo thực sự trở thành động lực phát triển, chính quyền các địa phương miền núi đang triển khai nhiều giải pháp đồng bộ: cải thiện hạ tầng giao thông – viễn thông, hỗ trợ vốn vay, đào tạo kỹ năng số, phát triển vườn ươm khởi nghiệp nông nghiệp, xây dựng trung tâm giới thiệu sản phẩm OCOP.

Nhiều tỉnh đã tổ chức cuộc thi sáng tạo trẻ vùng dân tộc thiểu số, ngày hội khởi nghiệp vùng cao, hay chương trình cố vấn cho startup bản địa, giúp người trẻ có thêm cơ hội tiếp cận kiến thức mới và xây dựng mạng lưới kinh doanh.

Bên cạnh đó, các chính sách hỗ trợ sản xuất – kinh doanh, đào tạo nghề, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và an sinh đang góp phần ổn định đời sống để người dân yên tâm đổi mới cách làm. Sự đồng hành giữa Nhà nước – doanh nghiệp – cộng đồng chính là "mảnh ghép" quan trọng để đổi mới sáng tạo phát triển lâu dài.

Đổi mới sáng tạo đang trở thành "chiếc cầu nối" giúp miền núi thu hẹp khoảng cách phát triển so với đồng bằng. Khi sản phẩm bản địa được nâng tầm, khi du lịch sinh thái – cộng đồng được tổ chức bài bản, khi công nghệ bước vào nương rẫy và khi người dân biết cách tiếp thị sản phẩm, thì mọi rào cản về địa lý đều có thể được thu hẹp đáng kể.

Quan trọng hơn, đổi mới sáng tạo trao cơ hội bình đẳng cho người dân – từ những thanh niên khởi nghiệp cho đến các nông hộ quy mô nhỏ. Mỗi mô hình thành công sẽ lan tỏa cảm hứng, khiến nhiều người chủ động tìm kiếm hướng đi mới, tạo thu nhập bền vững cho gia đình.