Trách nhiệm trong việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại

Hội thảo- hội nghị nhằm đánh giá tổng thể công tác quản lý nhà nước trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trong các Danh sách của UNESCO và Danh mục của quốc gia sau khi được ghi danh tới nay, trong đó nhằm nâng cao nhận thức, cách hiểu đúng và đầy đủ về di sản văn hóa phi vật thể, về cộng đồng chủ thể của di sản, từ đó có cách ứng xử phù hợp với di sản.

Nâng cao hiệu quả quản lý và nhận thức của cán bộ quản lý đối với các di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO ghi danh cũng như các di sản văn hóa phi vật thể trong Danh mục của quốc gia; triển khai hiệu quả tinh thần Chỉ thị số 274/CT-BVHTTDL ngày 23.9.2022 của Bộ trưởng Bộ VHTTDL về việc tăng cường quản lý nhà nước đối với một số hoạt động văn hóa nghệ thuật, lễ hội, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa, phục hồi và phát triển du lịch; Công văn số 2973/BVHTTDL-DSVH ngày 21.7.2023 của Bộ VHTTDL gửi UBND các tỉnh/ thành phố về tăng cường quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể.

Bên cạnh đó, nhận diện rõ hơn vị trí, vai trò của các cơ quan, tổ chức, chính quyền địa phương các cấp; sự tham gia của các cơ quan báo chí, thông tấn, truyền hình và đặc biệt là vai trò, trách nhiệm của các nghệ nhân và chủ thể của di sản trong hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật thể nói chung và di sản văn hóa phi vật thể sau ghi danh nói riêng. Xác định phương hướng, nhiệm vụ, kế hoạch triển khai trong thời gian tới để tiếp tục bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể theo cam kết tại hồ sơ đề cử với UNESCO.

Đây cũng là diễn đàn để trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm trong công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể giữa các địa phương nhằm tháo gỡ khó khăn, vướng mắc trong quá trình quản lý, tăng cường sự phối hợp giữa các địa phương cùng có chung di sản được ghi danh đối với những vấn đề liên quan đến chuyên môn.

Phát biểu tại Hội nghị- Hội thảo, Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương nhấn mạnh, công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa luôn được Đảng ta quan tâm, chú trọng, tạo điều kiện thuận lợi để giữ gìn được những bản sắc văn hóa của dân tộc, lan tỏa các giá trị tới bạn bè quốc tế, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội,… Việc thể chế hóa kịp thời các quan điểm, đường lối, chủ trương của Đảng về văn hóa nói chung và di sản văn hóa nói riêng thành pháp luật, cơ chế, chính sách phù hợp là cần thiết nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trong các Danh sách của UNESCO và Danh mục của quốc gia, bảo tồn các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, góp phần xây dựng đời sống văn hóa, phát triển kinh tế, xã hội của đất nước vì sự phát triển bền vững.

Năm 2001, lần đầu tiên loại hình di sản văn hóa phi vật thể được chính thức quy định tại Luật Di sản văn hóa, tạo bước chuyển biến lớn và quan trọng trong nhận thức của toàn xã hội về di sản văn hóa phi vật thể, góp phần bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa nói chung và di sản văn hóa phi vật thể nói riêng.

Cùng với việc từng bước hoàn thiện hệ thống pháp luật về di sản văn hóa nói chung và di sản văn hóa phi vật thể nói riêng, ngày 20/9/2005, Việt Nam chính thức tham gia và đã trở thành một trong 30 quốc gia đầu tiên gia nhập Công ước 2003 về Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (Công ước 2003). Hiện nay, Việt Nam là Thành viên Uỷ ban liên Chính phủ Công ước 2003 nhiệm kỳ 2022 - 2026. Nhiều nội dung quan trọng về bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể ở cấp quốc gia và quốc tế được quy định tại Công ước 2003 đã và đang góp phần hiệu quả vào phát triển văn hóa, kinh tế, xã hội bền vững của đất nước.

Tính tới thời điểm hiện nay, UNESCO đã ghi danh 15 di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam vào các danh sách. Việt Nam đã và đang đóng góp kinh nghiệm cũng như thể hiện nỗ lực cho việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của quốc gia và nhân loại.

Hiện đã có 1.881 cá nhân được phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú”, trong đó có 131 Nghệ nhân nhân dân và 1.750 Nghệ nhân ưu tú. Có khoảng 7 vạn di sản văn hóa phi vật thể được kiểm kê, 497 di sản được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia phân bố rộng khắp trên cả nước. Hoạt động tôn vinh nghệ nhân, kiểm kê và lập hồ sơ khoa học ghi danh di sản văn hóa phi vật thể đã và đang giúp cho các nhà quản lý, nghiên cứu về di sản văn hóa nhận diện rõ hơn về di sản để từ đó xây dựng các kế hoạch, chiến lược bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật thể góp phần vào giữ gìn bản sắc văn hóa của quốc gia và đa dạng văn hóa của nhân loại; góp phần định hình hoạt động quản lý, nghiên cứu về di sản văn hóa phi vật thể; nâng cao năng lực của cán bộ làm công tác di sản văn hóa ở các cấp.

“Với nỗ lực không ngừng, tình yêu và trách nhiệm của nghệ nhân, cộng đồng thực hành di sản và chính quyền các cấp đối với di sản; thông qua việc tăng cường thực hiện và hoàn thiện pháp luật về di sản văn hóa, cam kết mạnh mẽ việc thực hiện Công ước 2003 và các Công ước khác của UNESCO, Việt Nam đã và đang đóng góp kinh nghiệm cũng như thể hiện nỗ lực, trách nhiệm trong việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại; góp phần vào nâng cao vị thế, hình ảnh quốc gia trên trường quốc tế…”, Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương khẳng định.

Thứ trưởng cũng cho rằng, việc gia tăng số lượng di sản văn hóa phi vật thể được ghi danh vào các Danh sách của UNESCO và Danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể đang đặt ra những yêu cầu mới trong công tác quản lý, bảo vệ, phát huy giá trị di sản và thực hiện Công ước.

“Các biện pháp quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể có tính chuyên môn đặc thù, cần có lộ trình tiếp cận vấn đề, chiến lược lâu dài, hướng tới quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể sau ghi danh một cách bền vững”, Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương lưu ý.

Nghệ nhân phản đối đưa tín ngưỡng thờ Mẫu ra biểu diễn

NNƯT Nguyễn Tất Kim Hùng – Thủ nhang Đền Nguyên Khiết Linh Từ (102 Hàng Bạc, Hà Nội) bày tỏ, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là di sản tâm linh chứ không phải di sản nghệ thuật nên phải thực hiện trong không gian đền đài, điện, phủ. Những đồ dùng, pháp khí, đạo cụ như khăn áo thánh, đao kiếm, cờ, ấm chén, bàn ngự, hương hoa, đăng oản, lễ vật, lời ca tiếng hát... đều mang tính thiêng, vì vậy, các đồ vật đó trước khi ngự hoặc thực hành đều phải có hình thức "thư hương" để tạo sự linh thiêng trong nghi lễ chứ không thể đem ra các không gian ngoài đền đài điện phủ

"Nếu đưa hầu đồng ra khỏi không gian thiêng để biểu diễn là không đúng với khái niệm "thực hành di sản". Trong khi tín ngưỡng của chúng tôi, khi thực hành phải là sập hầu, phải trong không gian điện phủ, có ban thờ Thánh Mẫu, chỉ được phép quay lên vái Thánh Thần chứ không được quay xuống mà vái các vị khán giả ngồi ở dưới.

Thực tế các cuộc trình diễn hay biểu diễn thời trang hầu đồng trên sân khấu đã làm biến đổi hoàn toàn tính chất các mối quan hệ tâm linh giữa thầy đồng với Thánh Thần của họ cũng như với các tín đồ đến tham dự. Những nghệ nhân thực thụ như chúng tôi cùng những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu chân chính không bao giờ ủng hộ và kiên quyết phản đối tới cùng việc mang hầu đồng lên sân khấu. Cộng đồng thực hành di sản chúng tôi mong các tổ chức, cá nhân... hãy thực hiện đúng văn bản 2973/BVHTTDL-DSVH ban hành ngày 21/7/2023 về vấn đề tăng cường quản lý bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật thể", NNƯT Nguyễn Tất Kim Hùng nói.

NNƯT Trần Thị Huệ - Thủ nhang phủ Tiên Hương (Vụ Bản, Nam Định) cho rằng: "Sự việc đưa tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ ra khỏi không gian thiêng để trình diễn và biểu diễn từ lâu đã gây nên nhiều bức xúc trong cộng đồng của chúng tôi. Là những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ phủ, chúng tôi mong muốn, các ban ngành chức năng nên phổ biến cho các thanh đồng, đạo quan và các thanh đồng, đạo quan nên phổ biến cho con nhang, đệ tử biết thực hành tín ngưỡng tâm linh khác với sân khấu nghệ thuật. Hầu đồng hay hầu thánh có những nghi thức mang tính thiêng và tuân theo những phép tắc rất nghiêm ngặt, không phải bạ đâu cũng hầu đồng được. Việc đưa hầu đồng lên sân khấu khiến tôi cảm thấy các vị Thánh của chúng tôi bị xúc phạm chứ không phải hoằng dương đạo Mẫu".

Với kinh nghiệm nhiều năm nghiên cứu di sản văn hóa phi vật thể, GS.TS Nguyễn Chí Bền, nguyên Viện trưởng Viện VHNT quốc gia Việt Nam cho rằng, mỗi di sản văn hóa phi vật thể cần có một cách quảng bá khác nhau, để người xem, người nghe hiểu đúng di sản. “Hiện tại, trên một số cơ quan truyền thông có đưa ra khái niệm “trình diễn di sản”, coi như biện pháp để cộng đồng, nhất là người nước ngoài hiểu rõ về di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam. Tôi nghĩ không có một thuật ngữ như thế, bởi các hình thức di sản văn hóa phi vật thể mà Công ước năm 2003 của UNESCO và Luật Di sản Văn hóa thì không phải hình thức nào cũng có thể trình diễn”, GS. Nguyễn Chí Bền nhấn mạnh.

Ông Nguyễn Chí Bền cũng lưu ý, trong quảng bá di sản hay tính xác thực của di sản, rất cần quan tâm đến nguyên tắc đạo đức dành cho bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể. Mô phỏng, tái tạo di sản văn hóa phi vật thể, nhất là Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đặc biệt cần quan tâm đến vấn đề này. Không gian thiêng và không gian thế tục của nơi thờ tự cần được chú trọng khi xem xét, đánh giá hoạt động mô phỏng, tái tạo di sản văn hóa phi vật thể./.